FYBA Marathi Anciliary Semester I-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
`veeìkeÀ' SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej
[e@. mebefoHeeve veJeefiejs
IeìkeÀ j®evee :
1.1 ÒemleeJevee
1.2 veeìkeÀ cnCepes keÀe³e?
1.3 YejlecetveeR veer veeìîekeÀues®es kesÀuesues efJeJes®eve
1.4 De@efjmìe@ìueves meebefieleuesues veeìkeÀe®es ÒekeÀej
1.5 MeeskeÀbeeflcekeÀ veeìkeÀ
1.6 megKeeeflcekeÀ veeìkeÀ
1.7 MeeskeÀ beeflcekeÀ DeeefCe megKeeeflcekeÀ veeìkeÀeleerue HeÀjkeÀ
1.8 meceejesHe
1.9 meboYe&ûebLe
1.1 ÒemleeJevee
veeìkeÀ meeefnl³e Flej meeefnl³e ÒekeÀejeHes#ee ueeskeÀefÒe³e Deens. meeefnl³eeleerue keÀLee, keÀefJelee,
keÀeobyejer, ³ee ÒekeÀejeb Hes#ee IeìkeÀeb®³ee Debieeves JesieUe Deens. `veeìkeÀ' ne meeefnl³e ÒekeÀej keÀmee JesieUe
þjlees ns ue#eele IesC³eemeeþer `veeìkeÀ' ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es mJe©He DeeefCe IeìkeÀeb®³ee Debieeves efJe®eej
keÀjeJee ueeiesue.
1.2 veeìkeÀ cnCepes keÀe³e?
`veeìkeÀ' ne meeefnl³e ÒekeÀej meeojerkeÀjCee®eer, oeKeJeC³ee®eer keÀuee (Art of
Performig) Deens leer Òe³eesieefve<þ Deens. Flej meeefnl³e ÒekeÀejeble meeefnl³e DeeefCe Jee®ekeÀ Demes oesve
IeìkeÀ Demeleele. ³ee oesve IeìkeÀebceO³es DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee HetCe& nesles. HeCe veeìkeÀ ³ee
meeefnl³eÒekeÀejebceO³es veeìkeÀ les veeìkeÀ keÀjCeejs DeefYevesles Je jefmekeÀ Dem ee ÒeJeeme Demelees. veeìkeÀ ne
¢keÀÞeeJ³e keÀuee ÒekeÀej Deens. veeìkeÀeuee mebefnlee Demeles ,HeCe jbieceb®eeJej meeoj kesÀu³eeefMeJee³e veeìkeÀ
HetCe& nesle veener.munotes.in

Page 2

21.3 Yejlecetveerveer veeìîekeÀues®es kesÀuesues efJeJes®eve
Yeejleele `veeìkeÀ' ner keÀuee Deefle Me³e Òee ®eerve cnCepes oesve npeej JeDeens. `Yejlecegv eeRvee' Yeejleer³e veeìîekeÀues®es pevekeÀ ceeveues peeles. l³eeb®ee veeìkeÀeJejerue meJe& ceeefnleer
osCeeje `vee ìîeMe em$e' ne ûebLe ÒeceeCe ceeveuee peelees. l³eeyeodoue De Meer DeeK³eeef³ekeÀe meebefieleueer peeles
keÀer,YejlecetveeRveer $eÝiJesoeletve Heeþîe meeceJesoeletve iee³eve, ³epegJexoeletve efJeOeerHetJe&keÀlee cnCepes®e
DeefYeve³e DeeefCe DeLeJe&Jesoeletve jme ³eeÒeceeCes ®eejner Jesoe bletve cenlJee®es Yeeie IesTve `veeìîeMe em$e' ne
ûebLe efueefnuee. cnCetve®e `vee ìîeMe em$e' ³ee ûebLeeuee `Heb® eceJeso' (Hee®eJee Jeso) Demesner cnCeleele.
meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee Oece&lelJe keÀUeJes ³eemeeþer mebieerle ve=l³e DeeefCe Flej keÀueebveer ³egkeÌle Demes veeìkeÀ
l³eebveer j®eues. owvebefove peerJeveele DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ osTve $eemeuesuîee ueeskeÀebvee Deevebo Jeeì eJee,
l³eeb®es ceveesjbpeve JneJes ,cnCetve ye´cnosJeebveer ne veeì³eJeso efvecee&Ce kesÀuee DeeefCe Yejleceg veeRkeÀ[s
DeefYeve³eem eeþer megHeto& kesÀuee. Yejleceg veeRveer ceie DeeHeues MebYej efMe<³e, mJeiee&leerue DeHmeje, ³e#e,
efkeÀVej, iebOeJe& iee³eveeefJeÐesle Heejbiele veejocegveer ³eeb®³ee ceoleerves ye´cnosJee®³ee Dee%esvegmeej, FbêosJee®³ee
OJepeceneslmeJeÒemebieer `owl³eoeveJevee Meve' veeìkeÀe®ee ÒeLece Òe³eesie meeoj kesÀuee.
Deevebo osCes, ceveesbjbpeve keÀjCes ns®e v eeìkeÀe®es cenlJee®es Òe³eespeve Deens. veeìkeÀ ns meJee&meeþer
Deens ³eeefJe’og:Keelee&veeb, Þeceelee&veeb, MeeskeÀe lee&veeb leHeeqmJeveeced ~
efJeÞeecepeveveb ueeskesÀ veeìd³ecesleod YeefJe<³eefle~~“ (cnCepes®e veeìkeÀ og :Keer, ÞeefcekeÀ, leHemJeer,
jepee, mesJekeÀ meJee&bmeeþer Deens.)
veeìkeÀ ner peerJevee®eer Devegke=Àleer Deens ns YejlecegveeRvee %eele nesles l³eecegUs `owl³eoeveJevee Meve'
veeìkeÀe®³ee Òel³eskeÀ Òe³eesieeble DeeHeuee®e HejeYeJe neslees ns yeIetve ef®e [uesuîee oeveJeeb®es meeblJeve keÀjlee bvee
Yejleceg veeRveer l³eebvee HeìJetve efoues, veeìkeÀ cnCepes leÊJele: YeeJeve veener. $ewueeskeÌ³eeleerue meJe& YeeJeveeb®eer
ns `Devegke=Àleer' (Immitation) Deens. cnCepes®e peieeleerue meJe& ÒekeÀej®³ee DevegYeJee b®es DeefYeve³eeb®³ee
DeeOeejs DevegkeÀjCe cnCepes veeìkeÀ. Yejlecegveer cnCeleele, peieele megKe DeeefCe og:Kee®es efJeefJeOe DevegYeJe
³esleele. l³eeb®es DeefYeve³eeves veeìkeÀele meojerkeÀjCe kesÀues peeles. Yejlecetveer®³ee celes, Demee keÀesCeleener
DevegYeJe peieele veener l³ee®es meeojerkeÀjCe veeìkeÀele keÀjlee ³esCeej veener.
1.4 De@efjmìe@ìueves meebefieleuesues veeìkeÀe®es ÒekeÀej
Yeejleer³e mebmke=Àleerle YejjcetveeRvee pees ceeve Deens lees®e ceeve ûeerkeÀ mebmke=Àleerle De@efjmì@eìueuee
Deen s. ûeerkeÀ ceO³es De@efjmì@eìue ³ee ves megceejs oer[ npeej JeDeeefCe veeìîeefJeDeensle.
1.4 veeìkeÀe®e s oesve ÒekeÀej :
1.4.1 megKeeeqlcekeÀe efkebÀJee megKee beflekeÀe (comedy)
1.4. 2.MeeskeÀeeflcekeÀe efkebÀJee MeeskeÀebeflekeÀe (Tragedy)munotes.in

Page 3

3ceeveJeer peerJeve ns megKe DeeefCe og:Ke ³eebveer yeveuesues DemeuîeecegUs De@efjmì@eìue®³ee celes
veeìkeÀele peerJe vee®eer Devegke=Àleer DemeuîeecegUs ³ee oesvner YeeJevee l³eele DeefYeefvele nesleerue ns®e
mJeeYeeefJekeÀ Deens.
Yejleceg veeRveer osKeerue peerJeve megKeog:KeelcekeÀ Demetve l³ee®eer Devegke=Àleer veeìkeÀele nesles Demes
cnìues Deens .Demes Demeues lejer mebmke=Àle veeìkesÀ yengoe DeeveboHe³e&Jemee³eer®e Deensle Demes efomeles.
mebmke=Àle veeìkeÀe®ee MesJeì iees[ Demelees Fbûepeerle p³eeme ì^@pes[er cnCeleele, DeMee ÒekeÀej®eer veeìkesÀ
efueefnC³ee®ee Òe®eej yenglekeÀªve efkebÀyengvee mebmke=ÀleceO³es ceg Uer®e veener.
uesKekeÀ je. Meb.JeeefUbyes efueefKele `cejeþer veeìîe meceer#ee' ³ee ûebLeele l³eebveer cnìues Deens keÀer
og:KeHe³e&Jeemee³eer veeìkesÀ DeJe M³e efueefnueer iesueer Heeefnpes. ne cegodoe HeìJetve oslee bvee les SkeÀe DeveeefcekeÀ
ìerkeÀekeÀ eje®es efJeJes®eve osleele les Heg{erue ÒeceeCes, ’veeìkeÀ cnCepes me=efä¬eÀcee®es p³eeble DevegkeÀjCe
keÀªve uesKeveeodJeejs mebJeeo ªHeeves ceeveJe mebmeeje®es ªHe JeemleefJekeÀHeCes oeKeefJeues Demeles Demee ûebLe.
ceeveJe mebmeejele megKe og:Kes HegHejce oeles De Meeb®esner Deble keÀOeer keÀOeer og:K eoe³ekeÀ nesleele. ³eekeÀjerlee mebmeeje®es ªHe JeemleefJekeÀ
oeKeefJeC³eeme og:KeHeefjCeeceer veeìkesÀ DeJe M³eDeensle. ....... SJe{s cee$e OeesjCe þsefJeues Heeefnpes keÀer,
p³ee melHegªDeeCeC³eemeejKeer keÀener ieesä nesT ve³es.“ (He=. 8)
Jejerue efJeJes®eveeJeªve Heg{erue ieesäer ue#eele ³esl eele,
1. veeìkeÀ ns me=<ìer®es DevegkeÀjCe Demetve l³eele ceeveJeer peerJevee®es JeemleJe ªHe oeKeefJeuesues Demeles.
2. ceeveJeer peerJeve megKeo g:Keebveer efceÞe Deens, Del³eble melÒeJe=Êe ceeCemeeveebner keÀOeer keÀOeer og:Kes
YeesieeJeer ueeieleele, DeeefCe l³eeb®ee Deble oeªCe neslees, ne Òel³e#e DevegYeJe DemeuîeecegUs
og:KeHeefjCeeceer veeìkesÀ DeeJe M³ekeÀ Deensle.
3. ³ee yeeyeleerle Keyejoejer I³eeJe³ee®eer leer ner keÀer, p³ee melÒeJe=Êe ceeCemee®ee og:Keo Deble
oeKeJeeJe³ee®ee l³ee®³ee neletve D eblekeÀeUer ueppeekeÀejkeÀ ieesä Ie[lee keÀecee ve³es.
(cejeþer veeìîe meceer#ee He=. 8)
De@efjmì@ìueves Yejleceg veeRÒeceeCes®e veeìkeÀ cnCepes Devegke=Àleer Demeles ns®e cnìues Deens. l³eeves
DeeHeuîee `HeesSefìkeÌme' ³ee ûebLeele (Art imitates Nature) Demes cnìues Deens. Devegke=Àleer cnCepe s
keÀe³e ³ee®es GÊej oslee bvee lees cnCelees,
“Imitation is not limited to the copying of particular objects,
poetic limitator does not merely depict appearances, he recreates
the the very life that he is contenplati ng. Nor need that life be Real.
meeefnl³eeefveefce&leer peerJevee®es®e o Me&ve Ie[efJeles. l³eele Hegve:efveefce&leer Demeles. veeìkeÀkeÀejekeÀ[s
peerJeveekeÀ[s yeIeC³ee®ee SkeÀ Jewef Meìîe HetCe& ¢<ìerkeÀesve, met#ceeJeueeskeÀve, GÊece mcejCe MekeÌle er,DeueewefkeÀkeÀ
Òeeflecee MekeÌle er efveJe[er®es ®eeleg³e&, DeefYeJ³ekeÌleer meeceL³e& F. iegCe DeeJe M³ekeÀ Deens. l³eecegUs lees Devegke=Àleer
keÀª MekesÀue.munotes.in

Page 4

4Yejleceg veer efkebÀJee De@efjmì@eìue ³ee oesIeeb®esner cele Demes Deens keÀer ,veeìkeÀkeÀejeves DeeHeu îee
keÀuHeveeMekeÌleer ves Òel³e#eeleerue peerJeveevegYeJee®ee DeLe& ueeJetve JeemleJeeHes#ee keÀenerlejer JesieUs, keÀenerlejer
DeLe&HetCe& Demes veeìkeÀele oeKeJeeJes.
De@efjmìe@ìueves veeìkeÀe®es MeeskeÀebeflekeÀe DeeefCe megKee beflekeÀe Demes oesve Òek eÀej meebefieleues Deens.
l³eeHewkeÀer MeeskeÀebeflekeÀe cnCepes keÀe³e ³ee®ee efJe®eej DeeHeCe keÀª. MeeskeÀebeflekeÀe ne ceeCemee®³ee
DeìU og:Kee®es ef®e$eCe keÀjCeeje Demee veeì³eÒekeÀej Deens. l³eecegUs l³ee®eer Òeke=Àleer iebYeerj Demeles.
F.me. HetJe & Hee®eJ³ee MelekeÀele SefmkeÀueme, mee@HeÀeskeÌueerPe DeeefCe ³egefjefHeef[Pe ³ee ûeerkeÀ veeìkeÀkeÀejebveer
MeeskeÀe lce veeìkeÀeuee SkeÀ HeefjceeCe efoues ,lej l³eeveblej DeveskeÀ MelekeÀeb veer cnCepes megceejs meesUeJ³ee
MelekeÀe le Fbiueb[, ÖeÀevme ³ee osMeebleMeskeÌme efHe³ej, Fymesve, yeve&meve F. veeìkeÀkeÀejebveer ³ee ÒekeÀejeuee
SkeÀ JesieUs®e ªHe efosues.
MeesleebeflekeÀe DeeefCe MeeskeÀeeflcekeÀe ³ee oesvnerleerue HeÀjkeÀ ue#eele I³eeJee ueeiesue.
MeeskeÀebeflekeÀe DeeefCe MeeskeÀeeflcekeÀe ³eele Lees[e HeÀjkeÀ efometve ³eslees. MeeskeÀebeflekeÀe cnCepes p³ee
veeìîeke=Àleer®ee Deble og:Keo Deens. ce=l³et, DeOe:Heleve, efJejn, oeªCe HejeYeJe Demes MesJeì meeceev³ele:
MeeskeÀebeflekesÀ®es Demeleele. Hejbleg ` MeeskeÀeeflcekeÀe ' Demes pesJne cnCelees lesJne veeìkeÀe®ee MesJeì MeeskeÀe®ee
DemeeJee Demee Deeûen vemetve veeìkeÀe®ee SkebÀoj HeefjCeece MeeskeÀkeÀejkeÀ Demesue cnCepes veeìkeÀe®ee
ÒeeCe®e pej MeeskeÀ ce³e Demesue lej leer MeeskeÀeeflcekeÀe þjles ns ue#eele I³eeJes ueeiesue.
keÀªCe DeeefCe MeeskeÀelce ³eelener HeÀjkeÀ Deens. Goe -SKeeÐee J³ekeÌleer®es efveOeve keÀªCe
Demeles lej SKeeÐee J³ekeÌleerHes#ee yeueJeeve MekeÌleerMeer cegkeÀeyeuee keÀjle Demelee bvee l³ee J³ekeÌleer®³ee
Jeeìîeeuee pej ve ìeUlee ³esCeeje efJevee MeDemelees lesJne leer I eìvee ` MeeskeÀe lce' Demeles l³eecegUs®e
MeeskeÀeeflcekesÀle MesJeì pej og:KeHetCe& nesle Demesue ,lej l³eeuee cenlJe vemeles lej l³ee og:Keelener leer
J³ekeÌleer DeefOekeÀ ceesþer nesles ³eeuee cenlJe Demeles. keÀªCe DeeefCe MeeskeÀelce³eeleue ne HeÀjkeÀ D eens.
1.5 MeeskeÀe beflcekeÀ (TRAGEDY) veeìkeÀ
veeìkeÀ ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®ee DeY³eeme keÀjleevee MeeskeÀebeflcekeÀ DeeefCe megKeeeflcekeÀ Demes oesve
ÒekeÀej Heeefnu³eeveblej Deelee MeeskeÀebeflcekeÀ veeìkeÀ mJeªHe ue#eele IesJet. MeeskeÀe lce veeìke Àe®es mJeªHe
J³eeHekeÀ Deens De@efjmì@eìue®³ee celes peerJeveele megKeeHes#ee og:Ke®e peemle Deens. efJeÞJee®ee J³eeHeej SkeÀ
Deiec³e De Meer MekeÌleer ®eeueJele Demeles. efleuee®e keÀesCeer owJe cnCeleb lej keÀesCeer efve³eleer. De Meer ner MekeÌleer
ceeveJ eeJej efve³eb$eCe keÀjerle Demeles. ³eeletve®e ceeveJe -efve³eleer mebIeDeiec³e MekeÌleer ®es mJeªHe keÀesCeles Demes ÒeMve GHeefmLele nesleele DeeefCe les®e MeeskeÀeeflcekesÀ®ee DeeMe³e
yeveuesues efomeleele. MeeskeÀeeflcekeÀe efueefnCeeje veeìkeÀkeÀej ceeveJee®es efJeÍJeeMeer ,e f v e ³ e l e e r Meer Demeuesues veeles
MeesOeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. DeeefCe ³ee veel³eeuee®e MeyoyeOo keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.
³ee efve³eleer Meer ceeveJee®eer ®eeueuesu eer Pegbpe SkeÀekeÀer Demeueer lejer l³ee efve³eleer®es Deiec³e ªHe peeCeC³ee®eer
l³ee®eer Oe[He[ Demeles. ³ee MekeÌleer meceesj lees yeuenerve DeieeflekeÀ Demeuee lejer ,lees efleuee meeceesje
peelees; efle®es DeeJneve mJeerkeÀejlees DeeefCe efve³eleer ef JeªOo ceeveJe Demee Debeflece ue{e megª neslees. ³ee
ue{îeele Debeflece pe³e pejer ceeveJee®ee nesCeej vemeuee lejer ³ee mebHetCe& HeefjefmLeleerletve efvecee&Ce nesCeejs
og:Ke ³eeJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee peelees. efve³eleer efJeªOo ceeveJe ne ue{e lemee Deme celeesue®e Deens. l³eeletvemunotes.in

Page 5

5ceeveJe e®³ee Jeeìîeeuee og:Ke®e ³esCeej ns HetCe&mel³e Deens. ³ee og:Kee®es®e ªHe veeìkeÀkeÀej MeeskeÀeeflcekesÀle
oeKeJele Demelees. ³eelegve efvecee&Ce nesCeeN³ee og:Keelener ceeveJee®ee DeeeqlcekeÀ efJepe³e nesle Demelees.
l³eecegUs Òes#ekeÀebJej nesCeeje ne HeefjCeece MeeskeÀeeflcekesÀ®es meJee&le ceesþs JewefMe<ìîe Deens. Òes#ekeÀ veeìkeÀ
Heenleevee efkebÀJee Jee®eleevee veeìkeÀeleerue Òemebieevegmeej mecejme nesles.
De@efjmì@eìueves efve³eleerÒeOeeve MeeskeÀebeflekesÀuee DeefOekeÀ ÒeeOeev³e efoues Deens. MeeskeÀeeflcekeÀe n er
meeOeejCeHeCes Demeeceev³e J³ekeÌleer®eer Demeles. SKeeÐee Demeeceev³e J³ekeÌleer®ee efve³eleer®³ee DeeIeeleecegUs
efkebÀJee l³ee®³ee®e neletve Peeuesuîee ®egkeÀercegUs efkebÀJee iegCeeb®³ee Deeflejsk eÀeves nesCeeje ÒeJeeme
DeOe:HeleveekeÀ[s peele Demeuesuee MeeskeÀebeflekesÀle oeKeJeuesuee efomelees. Goe. keÀCee&®ee peerJeveÒeJeeme. keÀCe&
ner Demeeceev³e J³ekeÌleer nesleer efle®³eeJej efve³eleer®ee DeeIeele lej Peeuee®e neslee HeCe l³ee®³ee®e neletve
Peeuesueer ®etkeÀ DeeefCe iegCeeb®ee DeeflejskeÀ (oeve MetjHeCeeves Fbêeuee®e DeeHeueer keÀJe®ekegbÀ[ues oeve keÀªve
ìekeÀCes) ³eecegUs l³ee®ee MesJeìer HejeYeJe DeìU neslee. keÀCee&®eer MeeskeÀebeflekeÀe Peeuesueer efomeles.
De@efjmìe@ìueuee Demes Jeeìle nesles keÀer ,SKeeoe Demeeceev³e vee³ekeÀ owJee Meer efkebÀJee efJeÞJee®³ee Deiec³e
DeMeeMekeÌleerMeer efkebÀJee efve³eleer Meer ue{e oslee oslee ce=l³et HeeJeuee efkebÀJee l³ee®ee HejeYeJe Peeuee Demes
MeeskeÀebeflekesÀle oeKeJeues Demeues lej Òes#ekeÀebve e og:Kee®es mJeªHe mecepesue l³eeleerue DeHeefjne³e&lee keÀUsue
DeeefCe l³eecegUs les efJeJeskeÀer Je efJe®eejer yeveleerue. De@efjmìe@ìueves l³ee®e DevegefmeOoeblener ceeb[uee. ke@ÀLeeefme&me cnCepes efJejs®eve. l³ee®³ee celes MeeskeÀebeflekeÀe pesJne Òes#ekeÀ yeIelees lesJne
l³ee®³ee ceveele Yeerleer Je DevegkebÀHee ³ee YeeJevee efvecee&Ce nesleele. ³ee YeeJeveeb®es efJejs®eve (ke@ÀLeeefme&me)
MeeskeÀebeflekesÀ cegUs nesles. Je l³eeb®³ee ceveele SkeÀ Del³eg®®e Òeleer®ee Deevebo efvecee&Ce neslees.
De@efjmìe@ìueves MeeskeÀeeflcekeÀe ner cegK³elJes efve³eleercegUs efvecee&Ce nesles Demes cnìues Deens. lej
HebOejeJ³ee MelekeÀeleerue MeskeÌmeHeer³ejves MeeskeÀebeflekeÀe ner mJele:®³ee mJeYeeJeecegUs efvecee&Ce nesles Demes cnìues
Deens. Goe. `jepee Fef[Heme' ner efve³eleerÒeOeeve MeeskeÀebeflekeÀe Deens lej `efkebÀie efue³ej' `n@cuesì' F.
veeìkesÀ mJeYeeJeÒeOeeve MeeskeÀebeflekeÀe Deensle. ³ee efMeJee³e DeeOegefvekeÀ keÀeUele mecem³eeÒeOeeve veeìkesÀ
efueefnCeejs `Fymesve' ns osKeeru eD e e H e u î e e MeeskeÀe lce veeìkeÀeletve meeceeefpekeÀ mecem³ee oeKeJelee bvee
efomeleele. MeeskeÀe beflcekeÀe ³ee kesÀJeU Jee®ekeÀe®es ceveesjbpeve keÀjerle veenerle lej l³eeuee DeefOekeÀ
efJe®eej Meerue, efJeJes keÀMeerue DeeefCe ef®ebleve Meerue ye veJeleele. pe erJeveeyeodoue Decetu³e ieesäer meebieleele
cnCetve®e MeeskeÀeeflcekeÀe ef®ejbleve efìkeÀleele. les DeefYepeele meeefnl³e þjles. MeskeÌme Heer³ejves ceeveJe efJeªOo
l³ee®ee mJeYeeJe Demee mebIeMeeskeÀebeflekeÀe oeKeJeueer lej `DeB Les}Áes' ³ee veeìkeÀele meb Me³eer ceeCemee®eer MeeskeÀebeflekeÀe oeKeJeueer lej
`n@cuesì' ceO³es DeefleefJe®eejer `n@cuesì' ®eer MeeskeÀe beflekeÀe neslee bvee efomeles.
De@efjmì@eìueves MeeskeÀe eflcekesÀ®³ee meboYee&le `n@ ceefMe& ³ee' ®ee efmeOoeble ceeb[uee Deens. n@ceefMe&³ee
cnCepes neletve Ie[uesueer ceesþer ®etkeÀ! ³ee ®egkeÀercegUs Demeeceev³e De Mee vee³ekeÀe®es DeOe:Heleve neslee bvee
efomeles. SKeeÐee Demeeceev³e ceeCemeekeÀ[tve®eer De Meer®etkeÀ keÀe nesles ³ee®es GÊej oslee bvee De@efjmìe@ìue
l³ee®eer keÀejCes meebielee s keÀer, l³ee Demeeceev³e ceeCemee®es HeefjefmLeleer®³ee mJeªHeeyeodoue Demeuesues DeuHe
efkebÀJee DeHetjs %eeve. ogmejs cnCepes l³ee®³eepeJeU Demeuesuîee meodiegCeeb®ee Deef lejskeÀ. ns meodiegCe Demeues
lejer l³ee®eener DeeflejskeÀ JeeF&ì®e! l³eecegUs MeeskeÀebeflekesÀ ®ee ne efJekeÀCee&®³ee meodiegCeeb®ee DeeflejskeÀ®e l³ee®³ee MeeskeÀebeflekesÀme keÀejCeerYetle Peeuesuee efomelees. `yeg®ej' ¿ee
ÒeefmeOo meceer#ekeÀe®³ee celes vee³ekeÀ Demeeceev³e Demeuee lejer l³ee®³ee neletve SkeÀeÐee Òeceeo (®etkeÀ)
neslees keÀejCe Òel³eskeÀe®³ee ceveele SkeÀ le=nesles. DeveskeÀ veeìkeÀ keÀejebveer ³ee ®etkeÀeruee ³ee Òeceeoeuee DeeHeuîee MeeskeÀebeflekesÀle cenlJee®es mLeeve efouesmunotes.in

Page 6

6Deens. `veìmece´eì' ³ee efJe. Jee. ef MejJee[keÀj efueefKele veeìkeÀeceO³es DeeHHeemeensye yesueJeuekeÀjeb®eer
DeMeer®e MeeskeÀebeflekeÀe Peeuesueer efomeles. Je³eesJe=× DeeF& -Je[erueeb®ee og:Kee®es ef®e$eCe ³ee veeìkeÀeletve
ceeb[ues Deens.
MeskeÌme Heer³ej®³ee veblej®³ee keÀeUele meceepe, ceeCemee®es meceepe eleerue mLeeve, HeefjefmLeleer,
³eecegUs ceeCemee®eer Peeuesueer MeeskeÀebeflekeÀe ³eeuee veeìkeÀkeÀejbe veer DeefOekeÀ cenlJe efoues. l³eecegUs
MeskeÌme efHe³ej, De@efjmì@eìue ³eeb®³ee keÀeUele Demeuesu³ee efve³eleerÒeOeeve DeeefCe mJeYeeJeÒeOeeve
MeeskeÀebeflekesÀ Hes#ee HeefjefmLeleeruee cenlJe ÒeeHle Peeuesueer MeeskeÀebeflekeÀe efvecee&Ce nesT ueeieueer.
F.meve 1925 ®³ee DeemeHeeme Fymesve, efmì^[byeie& ³eebveer HeefjefmLeleerÒeOeeve MeeskeÀebeflekesÀuee
cenlJe efouesues efomeles. Fymesve ne cegU®ee vee@Jexefpe³eve veeìkeÀkeÀej. l³ee®³ee veeìkeÀele owvebefove
peerJeveeleerue mJeeYeeefJekeÀ mebIe³esLes efomele veenerle. J³ekeÌleerkeÀ[tve Ie[uesueueer ®etkeÀ DeeefCe efle®es, efleuee nesCeejs DeefYe%eeve ne®e cegUer
l³ee®³ee veeìkeÀe®ee HeefjJele&ve efyebot Demelees. l³eeves DeeH euîee veeìkeÀebletve SketÀCe®e ceeveJeer og:Keeuee,
ceeveJeer mJeYeeJee®eer meKeesuelee DeeefCe DeveekeÀueveer³elee ³eeb®³ee meboYee&le og³³ece mLeeve efouesues efomeles.
Fymesve®³ee veeìkeÀele MeeskeÀebeflekeÀe Dee{Ules leer l³ee vee³ekeÀeb®eer p³eeb®ee Ò emLeeefHele, meeceeefpekeÀ Òeefleÿe
DeeefCe ceguîes peHeleevee yeUer iesuesuee Demelees DeeefCe Demes vee³ekeÀ keÀer pes ns meJe& ueeLee[tvener ogmejs
keÀener®e ve ieJemeuîeeves njCeejs Deensle.
l³eeveblej®³ee keÀeUele SketÀCe®e efJeÞJee®eer efvejLe&keÀle e oeKeJeCeejs ve -veeì³e (De@yme[& [^ecee)
efvecee&Ce Peeues. efvemeiee&®eer DemebyeOolee Je efJeªHelee ³eeb®es o Me&ve osCes ne ³ee veeìkeÀkeÀejeb®ee cetU nslet
Demetve l³ee®eer le Meer®e j® evee Demeles ogmeN³ee cene³egOoe veblej meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer Deefle Me³e yeoueueer
nesleer. c eeCemee®ee ceeCemeeJejerue efJeÍ Jeeme G[euee neslee. De Mee JesUer meJe&$e®e DemebyeOolee efvecee&Ce
Peeueer nesleer. l³eecegUs ³ee veeìkeÀebvee Demebiele veeìîe efkebÀJee ve -veeìîe (Absurd Drama ) DeMeer
meb%ee efoueer iesuee r. l³ee®ee Òes#ekeÀeb®³ee ceveeJej nesCeeje HeefjCeece MeeskeÀe lce, DemJemLe keÀjCeeje Demelees.
pee@pe& Dee@jJesue ³eeb®³ee veeìkeÀele Demes ve -veeìîe efomeles. lej `ceneefveJee&Ce' meejKeer cejeþerle
veìmece´eì, yee@efjmìj, mebO³eeíe³ee F. DeJJeue MeeskeÀebeflekeÀe efomeleele. ³eeceO³es yue@keÀ keÀe@ces[er efomeles.
`MeeskeÀeeflcekeÀ' ³ee Meyoebmeeþer FbûepeerceO³es Tragedy ne JeeHejuee peelees. ì^@efpe[er veeìîe
ÒekeÀejemeeþer MeeskeÀeeflcekeÀe, MeeskeÀebeflekeÀe, MeeskeÀveeìîe, MeeskeÀelceveeìîe Demes He³ee&³eer Meyo Deensle.
ì^@efpe[er®es leerve ÒekeÀej Deensle les Heg{erueÒeceeCes.
1) ûeerkeÀ ì^@efpe[er (Yeer2) MeskeÌmeefHe³eefj³eve ì^@efpe[er (oe©Ce veeìîe)
3) Fbef[³eve ì^@efpe[er (keÀªCe veeìîe)
1.5. 1ûeerkeÀ ì^@efpe[er (YeerûeerkeÀ ì^@efpe[erceO³es veeìkeÀeleerue vee³ekeÀ ne HeefjefmLeleervegmeej lees veeMeekeÀ[s IesTve peelees.
l³eeceO³es efve³eleer ne De¢M³e IeìkeÀ lesLes JeeJejle Demelees. Goe. meeskeÀeseqkeÌuepe®es `jepee Sef[Heme' ns
veeìkeÀ. ³ee veeìkeÀele Sef[He me®³ee neletve l³ee®³ee Jeef[ueeb®ee Ketve neslees. DeeefCe l³eeuee l³ee®³ee
DeeF&Heemetve cetue nesles. ³ee iees<ìerle l³ee®³ee Jeef[ueeb®ee Ketve keÀjC³ee®ee l³ee®ee nslet vemelees; Hejblet ner
Ieìvee keÀUlevekeÀUle Ie[les. ³ee YeermeceeJesMe neslees. `SkeÀ®e H³eeuee' ³ee veeìkeÀeceO³es `megOeekeÀj' ³ee yegef×ceeve vee³ekeÀ Deens. HeCe veMes®³eemunotes.in

Page 7

7Deenejer iesu³eeves lees efJeveeMeeuee keÀeJ³e þjuesuee Deens. ûeerkeÀ ì^@efpe[erceO³es Heefjef mLeleerves vee³ekeÀe®³ee
neletve efJeveeMekeÀ Ieìvee Ie[tve l³eeb®³ee peerJevee®es Yeer1.5. 2MeskeÌmeefHe³eefj³eve ì^@efpe[er (oe©Ce veeìîe) :
MeskeÌmeefHe³eefjve ì^@efpe[erceO³es veeìkeÀeleerue vee³ekeÀe®ee iegCe®e l³eeb®³ee veeMee®es keÀejCe yevele
Demelees. `DeeBLesuuees' ³ee veeìkeÀeceO³es mebMe³ee®³ee meneefveMeskeÀefjlee `DeeBLesuuees' ne jepee l³ee®es
keÀle&J³e cnCetve `[sefmìceesvee' ³ee l³ee®³ee megboj Helveer®ee mebMe³eecegUs Ketve keÀjlees. l³ee®³ee ®eeCee#e
iegCee® ³ee ceveesJe=Êeer®ee vee³ekeÀ ³esLes l³ee®³ee Dee³eg<³eele veeMee®es keÀejCe Peeuee Deens.
MeskeÌmeefHe³ej®eer `n@cuesì', `efkebÀieefueDej', `p³egefMeskeÌmeefHe³eefj³eve ì^@efpe[er peeCeJeves efke.Jee. efMejJee[keÀjeb®³ee veìmece´eì ³ee veeìkeÀele efkebÀie efueDej
DeeefCe DeeBLesuuees ³ee oesve veeìkeÀe®³ee ÒesjCee peeCeJeleele.
1.5. 3Fbef[³eve ì^@efpe[er (keÀªCe veeìîe) :
Fbef[³eve ì^@efpe[erceO³es (keÀªCe veeìîe) ³eeceO³es l³eeie DeeefCe yeefueoeve ³ee iees<ìer®ee meceeJesMe
neslees. ³ee veeìkeÀeleerue vee³ekeÀe®³ee peerJevee®eer og:Keo iees<ì DeeF&, Je[erue, osMe, Oece&, Òepee ³eeJejerue
ÒesceecegUs Ie[tve ³esles. Goe. veJeYetleer®es Gllejjece®eefj$e veeìkeÀ ³ee veeìkeÀele jece meerlesuee JeveJeeme ele
HeeþJelees. efle®³ee efJejneves l³eeuee og:Ke nesF&ue, efle®³eeJej DeeHeCe Dev³ee³e keÀjlees Deenesle ³eemeejK³ee
iees<ìer l³ee®³ee ue#eele ³esle veenerle keÀejCe HeefleOecee&Hes#ee jepeOece& l³eeuee Þes<þ Jeeìlees. jepeOece& ³ee
Þes<þ cegu³eecegUs le es mJeyeUer þjlees.
Jemeble keÀevesìkeÀj ³eeb®es `FLes DeesMeeUuee ce=l³et' jece ieCesMe ie[keÀjer `jepe mebv³eeme' ³ee
veeìkeÀeceO³es Fbef[³eve ì^@efpe[er cnCetve efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.
FbûepeerceOeerue ³ee Meyoemeeþer keÀ©Ce veeìîe, MeeskeÀvee ìîe, MeeskeÀebeflcekeÀ ³ee meejKe Meyo
JeeHejues peeleele. ³ee veeìkeÀeceO³es veeìkeÀeb®³ee Debleer MeeskeÀ Demelees.
1.6 megKeeeq lcekeÀe veeìkeÀ
veeìkeÀe®ee ogmeje ÒekeÀej cnCepes megKeeeqlcekeÀe efkebÀJee megKeebeflekeÀe. efpe®ee MesJeì
DeeveboHe³e&Je mee³eer Peeuesuee oeKeJeuesuee Demelees efleuee meeceev³eHeCes megKeeeqlcekeÀe cnCelee ³esF&ue. m$eer -
HegªkeÀe@ces[er efkebÀJee efJeveesoer efkebÀJee keÀe@efcekeÀ cnCepes keÀe³e ³ee® ee efJe®eej kesÀuee lej Demes efomeles.
keÀer, keÀe@ces[er cnCepes vewmeefie&keÀ efkebÀJee mJeeYeeefJekeÀ efkebÀJee meJe&meeOeejCe pes Demeles l³ee®³eeHes#ee Lees[smes
Keeue®³ee Hee³ejerJej®es. cnCepes ®eeueCeeje ceeCetme ÒeLece oesve Hee³eebJej GYee Demeu ee Heeefnpes, l³ee®es
Hee³e ueìHeìues DeeefCe lees Keeueer He[uee lej l³ee®es He[Ces nem³ekeÀejkeÀ þjles. (SkeÀ Je=Oo efkebÀJee
yeeuekeÀ mees[ues lej keÀesCeerner ®eeuelee ®eeuelee He[ues lej les nem³ekeÀejkeÀ þjles.) veeìkeÀeleuîee
Hee$eeb®es DeOe:Heleve Peeues keÀer les nem³eemHeo nesles. Jee. ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer cnìues Deens, ’pesJne
J³ekeÌleer®³ee Dee®eej efJe®eejele Deewef®el³e efJemebieleer®eer ner peeCeerJe De Mee ÒekeÀej®eer Demeles keÀer efle®³ee
ÒekeÀeMeele ceveg<³e -mJeYeeJeeleerue keÀener e f®ejbleve efJemebieleer lesJe{îee J³ekeÌle nesleele. cnCepesmunotes.in

Page 8

8ceeCemeebceeCemeebleerue cegueYetle oewye&uîe ue#eele Deeuîeeves ceeCetme mJele:uee®e nmet ueeielees, l³ee®eer
Demeeceev³eebyeodoue®eer Deeoj³egkeÌle Yeerleer veener Meer nesTve efle®eer peeiee me Je&meeceev³ eebJejerue Je
ceeCegmekeÀerJejerue Òesceeves Je ÞeOosves Iesleueer peeles, lesJne efJe MegOo efJeveeso ne efpe®ee mJeYeeJe Deens l³ee
megKeeeqlcekesÀ®ee pevce neslees.“
cnCepes®e megKee beflekeÀe ³ee ceeCemee®³ee MekeÌ³elee Je ce³ee&oeb®es o Me&veIe[efJeCeeN³ee Demeleele.
®ewlev³eeJej ³eebef$ekeÀles®es yebOeve He[ues keÀer nem³eefveefce&leer nesles Demes yeie&meeB ³ee Heef Í®eceel³e
meeefnl³ekeÀejeves meebefieleues Deens. cnCepes pes pes mJeeYeeefJekeÀ Deens, vewmeefie&keÀ Deens l³eele KeerU He[u eer
keÀer SkeÀmeejKes , ³eebef$ekeÀlee, lees®elees®eHeCee ³eslees DeeefCe l³eecegUs nem³ekeÀejkeÀlee efvecee&Ce nesles.
megKeeeqlcekesÀ®ee HeefjCeece megKee®ee Demelees Demeb cnCeC³eeHes#ee Delightful Demelees. Demeb
cnCeCeb peemle meb³egeqkeÌlekeÀ þjles. megKeeeqlcekesÀletve meceûe, meekeÀuîeHetCe& mebJesoves®eer, peeefCeJes®eer
ÒeHegÀ}Álee, meble=Hlelee DeeefCe Guneefmelelee efceUles.
megKeeeqlcekesÀyeodoue De@efjmì e@ue®es cele Demes Deens, “It consists of some defect
orugliness which is not painful or destuctive”
megKeeeqlcekesÀcegUs nem³ejme efvecee&Ce neslees l³eecegUs $eÝCe YeeJeveeb®ee SkeÀe ÒekeÀejs efve®eje®e nesle
Demelees. megKeeeqlcekeÀe ceeCemeeuee peieC³ee®ee mebos Meosles.
megKeeeqlcekesÀleerue keÀLeevekeÀe®eer Jew efMe<ìîes:
megKeeeqlcek esÀleerue keÀLeevekeÀele Ieìvee Òemebie Je J³ekeÌleer ³eeb®eer iegbHeÀCe keÀMeer DemeeJeer ,³eeefJeHeeÍ®eel³e meeefneql³ekeÀ yeie&meeBves leerve HeOoleer meebefieleuîee Deensle.
1.Repetition :-(HegvejeJele&ve) Òemebiee®³ee efkebÀJee Ieìveeb®³ee m eboYee&le HegvejeJele&ve Demet MekeÀles
³eecegUs DeeHeesDeeHe®e ceveesjbpeve nesles. Goe. efJemejYeesUe ieesketÀU DeeHeuîee GHejC³eeuee ieeþer Ieeuele
Demelees SKeeoer ieesä ue#eele jneJeer cnCetve HeCe keÀesCeleer ieeþ keÀesCel³ee keÀejCeemeeþer ceejueer Deens ns®e
l³ee®³ee ue#eele jnele veener DeeefCe ³ee iees<ìer®es HegvejeJele&ve Hegvne Hegvne veeìkeÀele Peeuesues efomeles.
2. Inversion :-(GueìeHeeueì ) efkebÀJee (efJeHe³ee&me) De Mee GueìeHeeueìerletve Jewef®e$³e meeOeues
peeles DeeefCe nem³eefveefce& leer nesles. Goe -`iesuee ceeOeJe kegÀCeerkeÀ[s' ³ee HeÀeefme&keÀue veeìkeÀele De Mee
GueìeHeeueì nesCeeN³ee efkebÀJee efJeHe³ee&meeletve mecepe -iewjmecepe nesC³ee®ee De Mee DeveskeÀ ieesäer Ie[le
Demeleevee efomeleele.
3. Reciprocal Interference of Seri es:-cnCepes IeìveebceO³es Hegve: Hegvne J³eÊe³e
³esle jneCes. Goe : -`legPes Deens legpeHee Meer' ³ee veeìkeÀele `jsef[Dees yebo keÀje' Demes keÀekeÀepeer melele
meebiele j eneleele HeCe Hel³e#e jsef[³ees yebo nesF&He³e&le l³eele DeveskeÀ J³el³e³e ³esle j eneleele Je l³eeletve
efJeveeso efveefce&leer nesle j eneles.
Dee®ee³e& De$es cnCeleele, ’efJeveeso ner peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®eer SkeÀ efJe Meeue ¢äer Deens. J³ebie
cnCepes®e DeHes#eeYebie cnCetve ceeCemee®eer meJe& MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ J³ebie s ner nem³eefJe

Page 9

9yemeueer Deensle. efJeveeso ns DeefnbmesmeejKes SkeÀ ceesþs veepetkeÀ HeCe ÒeYeeJeer Mem$e Deens. efkebÀyengvee leer
Jee[.ce³eeleueer Deeefnbmee®e Deens.“ (efJeveesoe®es leÊJe%eeve : Dee®ee³e& De$es efJeveeso ieeLee)
megKeeeqlce kesÀ®es ÒekeÀej :
megKeeeqlcekesÀ®es keÀener ÒekeÀej DeeHeuîeeuee efomeleele keÀener megKeeeqlcekeÀe kesÀJeU efJe[byeveeìîe
³eeÒekeÀej®³ee Demeleele. SKeeÐee J³ekeÌleer®es efkebÀJee ÒeJe=Êeer®es efJe[byeve l³eele Demeles Goe. (`meeäebie
vecemkeÀej', `c ³egefveefmeHeeuìer', `Òescee legPee jbie keÀmee?')
`meeäebie vecemkeÀej' ³ee Dee®ee³e& De$es ³eeb®³ee veeìkeÀele íbefoä ceeCeemee®es SkeÀ mebHetCe&
efJeÍJe®e meekeÀejues Deens. ³eeleerue Òel³eskeÀe®es Jes[ ns mecekeÀeueerve SkesÀkeÀe ÒeJe=Êeer®es efveo Me&keÀDeens.
`leer HegÀuejeCeer' ³ee veeìkeÀele mJeYeeþjCeeN³ee G ®®eveer®elJee®³ee keÀuHeveeb®ee GHeneme Heg.ue os MeHeeb[s ³eebveer kesÀuee Deens.
megKeeeqlcekesÀ®ee ogmeje ÒekeÀej cnCepes HeÀeme&. Debi eefJe#esHeeletve ieeWOeUeletve peer keÀener
nem³eefveefce&leer nesles leer ³eele ³esles. Go e.-yeyeve ÒeYetb®eer veeìkesÀ, mener js mener, iesuee ceeOeJe kegÀCeerkeÀ[s,
Dee@ue o yesmì, efovet®³ee meemetyeeF& F.
megKeeeqlcekesÀ®ee SkeÀ eflemeje ÒekeÀej cn Cepes yue@keÀ keÀe@ces[er! ve -veeìîe! ³eele nmele KesUle
SKeeÐee ieesäerJej, J³ekeÌleerJej efìkeÀe kesÀuesueer Demeles. cnCepe s iebYeerj efJeJ³ekeÌle kesÀuesuee Demelees.
Goe. meleer MeDeeUskeÀj ³eeb®es `ceneefveJee&Ce' ns veeìkeÀ yue@keÀ keÀe@ces[er®es Glke=Àä GoenjCe
ceevelee ³esF&ue.
1.7 MeeskeÀeeflcekeÀe DeeefCe meg KeeeqlcekeÀe ³eeleerue HeÀjkeÀ
MeeskeÀeeflcekeÀe ef®ejbleve efìkeÀCeeN³ee Demeleele keÀejCe l³eele ef®ejbleve efìkeÀCeejs ceeveJeer og:Ke
Demeles; lej m egKeeeqlcekeÀ ef®ejbleve efìketÀve jent MekeÀle veenerle keÀejCe l³eele DeeHeuîee YeeJeveebvee
HeÀejmes DeeJeenve kesÀuesues vemeles.
MeeskeÀeeflcekeÀe ceveg<³ee®³ee MeeÍJele YeeJeYeeJeveebvee nele Ieeueleele; megKeebeflekesÀ®es lemes nesle veener.
l³ee Je jJej®ee efJeveeso oeKeJeleele.
MeeskeÀeeflcekeÀe ³ee keÀeJ³eelce leÊJeef®ebleveelcekeÀ Demeleele keÀejCe l³ee ceeveJeer YeeJeYeeJeveebvee nele
Ieeueleele. megKeeeqlcekeÀe keÀOeer®e lelJeef®e bleveelcekeÀ, keÀeJ³eelcekeÀ vemeleele l³eele JejJej®eer
keÀjceCet keÀ Demeles.
MeeskeÀeeflcekesÀleerue Hee$es yejer®e Meer Debleceg&Ke De meleele megKeeeqlcekesÀleerue Hee$es yeN³ee®eoe yeefnceg&Ke®e
Demeleele, keÌJeef®ele S Keeos Hee$e Debleceg&Ke Demeles.
MeeskeÀebeflekeÀe DeefYepeele Demeleele. megKeebeflekeÀe keÀeUe®³ee DeeesIeele Jeentve peeCeeN³ee Demet
MekeÀleele. DeLee&le `meb Me³ekeÀ}ÁesU' `leer HegÀuejeCeer' `Òescee legPee jbie keÀmee?' DeefYepeele
megKebeeflekeÀe cnCelee ³esleerue .munotes.in

Page 10

10MeeskeÀe beflekeÀe mLeuekeÀeueeleerle Demeleele cnCetve®e HebOejeJ³ee MelekeÀe leerue `n@cuesì' ®es og:Ke
SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀe leerue cenejeä^ eleerue cegueeuee osKeerue keÀUles. lej megKeebeflekeÀe
mLeUkeÀeUevegªHe yeoueleele. l³eeleerue yeje®emee efJeveeso l³ee -l³eekeÀeUeMeer efveie[erle Demelees.
MeeskeÀebeflekesÀ®es SkeÀe YeeYeeMeeskeÀeeflcekesÀle Rising action, Climax DeeefCe Falling action Demes leerve ìHHes
Demeleele. MeeskeÀeeflcekesÀuee efJeefMe<þ j®evee Demeles. megKeeeqlcekesÀuee De Meer j®evee vemeles.
DeMee ÒekeÀejs MeeskeÀeeflcekeÀ DeeefCe megKeeeflekeÀe ³eeleerue HeÀjkeÀ meebielee ³eslees.
1.8meboYe&ûebLe
1.cejeþer jbieYetceer®³ee le erme je$eer -cekebÀjo meeþs
2.cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme -De. vee. osMeHeeb[s
3.KesU veeìkeÀe®ee -jepeerJe veeF&keÀ
4.cejeþer veeìleb$e -cees.o. ye´ïes
5.cejeþer veeìkeÀ meceer#ee -je. Me. JeeefUye
6.cejeþer jbieYetceer, cejeþer veeìkeÀ Ieìvee DeeefCe Hejb Heje -[^e. Deve. vee. YeeuesjeJe mce=leer ûebLe

munotes.in

Page 11

11IeìkeÀ -2
`veeìkeÀ ' ³eemeeefnl³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ
IeìkeÀ j®evee ë
2.1 He´mleeJevee
2.2 `veeìkeÀ' ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ
2.3 Meer2.4 uesKekeÀ Je efoioMe&keÀ
2.5 keÀLeevekeÀ (mebefJeOeevekeÀ)
2.6 Hee$eef®e$eCe (J³eeqkeÌleef®e$ eCe)
2.7 IeìveeÒemebie
2.8 mebJeeo
2.9 vesHeL³e
2.10 He´keÀeMe ³eespevee
2.11 OJeefvemeb³eespeve DeeefCe HeeMJe&mebieerle
2.12 jbieYet2.13 meceejesHe
2.1 4 meboYe&ûebLe
2.1 ÒemleeJevee
Yeejleer³e jbieYegceeruee Òee®eerve HebjHej e ueeYeueer Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve `veeìkeÀ' ner meb%ee
JeeHejueer peeles. DeefYeve³e DeeefCe mebJeeo ³eeb®³ee ceeO³eceeletve meeoj keÀjC³eele ³esCeeje keÀuee ÒekeÀej
cnCepes `veeìkeÀ' nes³e. Yejlecegveerves `veeìîeMeem$e' ³ee ûebLeele l³eeves keÀ eJ³e, ÞeeJ³e DeeefCe ¢M³e ³ee
leerve iees<ìer veeìkeÀe®es DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deensle Demes cnìues Deens. `veeìkeÀ' ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®³ee
IeìkeÀe®ee efJe®eej Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
2.2 `veeìkeÀ' ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ
`veeìkeÀ ' ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ ns Flej meeefnl³ee Hes#ee JesieUs Deensle. keÀejCe
`veeìkeÀ' ne meeefnl³e ÒekeÀej Òe³eesieeefOe<þerle keÀuee ÒekeÀej Deens. Jee®ekeÀ veeìkeÀ Jee®etve l³ee®ee
DeemJeeo Ieslees. l³eeÒeceeCes veeìkeÀ Heentve l³eeb®ee DeemJee o IesT MekeÀlees. veeìkeÀ ³ee meeefnl³emunotes.in

Page 12

12ÒekeÀejeceO³es keÀeueeblejeves veJeerve IeìkeÀ meg×e meceeefJe<ì Peeuesues Deensle... veeìkeÀ ³ee meeefnl³e
ÒekeÀeje®es IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes -
2.3 MeerveeìkeÀe®es MeerkeÀe³e o[uesues Demesue ³ee®eer keÀuHevee ³esles. `leer HegÀuejeCeer', `Òescee legPee jbie keÀmee', `SkeÀ®e H³eeuee',
`je³eie[ pesJne peeie ³esles' ³ee meejK³ee Meer2.4 uesKekeÀ Je efoioMe&keÀ
`veeìkeÀ' ne meeefnl³eÒekeÀej Òe³eesieeefOe<þerle keÀuee ÒekeÀej Demeu³eeves uesKekeÀ DeeefCe
efoioMe&keÀ ns oesve cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle. uesKekeÀ peerJevee®ee Yee<³ekeÀej Demelees. veeìkeÀkeÀej
veeìkeÀeletve peerJeveefJeveeefJev³e ef®eef$ele keÀjerle Demelees. veeìkeÀkeÀej l³eeves DevegYeJeuesues DeLe&HetCe& veeìîe mebJeeoeceOetve ef®eef$ele
keÀjlees les mebJee o oesve J³ekeÌleerkeÀ[tve Òel³e#e Heeefnues DeeefCe yeesueues peeleele.
veeìîeke=Àleer®eer mebefnlee les Òe³eesie meeoj keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ³eeceO³es efoioMe&keÀe®eer YetefcekeÀe
cenÊJee®eer Demeles. veeìkeÀe®³ee Òe³eesiee®³ee ¢<ìerves efoioMe&keÀ n e cenÊJee®ee IeìkeÀ ceeveuee peelees.
J³eeJemeeef³ekeÀ jbieYetceerJej efvecee&les efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ veeìîemebmLee SKeeoer mebefnlee cnCepes®e veeìkeÀ
yemeefJeC³eekeÀefjlee efoioMe&keÀeuee yeesueeJeleele. veeìîe efvecee&les DeeefCe efoioMe&keÀe®eer ®e®ee& nesles. efoioMe&keÀ
mebefnles®eer jbieeJe=Êeer le³eej keÀjlees. l³eeceO³es iejpesvegmeej keÀeìíeì DeeefCe mebHeeove keÀjlees. efoioMe&keÀ
ÒeJesMeeceO³es HesÀjHeÀej keÀjlees. iejpesvegmeej uesKekeÀekeÀ[tve mebefnlee veJ³eeves efuentve Ieslees.
keÀueekeÀej, leb$e%e (vesHeL³ekeÀej), ÒekeÀeMe³eespevekeÀej, HeeMJe&mebieerle jbieYetJesMeYetefoioMe&keÀele Demeles. cnCetve efoioMe&keÀeue e meJee&le cenÊJee®es mLeeve efoues peeles.
veeìîeÒe³eesiee®³ee meeojerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves Heefnu³eeboe efoioMe&keÀ meceJesle veeìîemebefnlee®es
Jee®eve kesÀues peeles. mebJeeo, Heeþeblej Deeoer iees<ìerle megOeejCee Peeu³eeveblej GY³eeves®e leeueerce meg©
nesleele. mebefnlesceOeerue jbiemet®evee DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ met®evee efoioMe&keÀ keÀjerle Demelees. SKeeÐee Òebmeieele
veì kegÀþs GYee jenerue, keÀmee yeesuesue, l³ee®³eeyejesyej veeìkeÀele keÀece keÀjCeejs Flej keÀueeJeble kegÀþs
GYee jenleerue. mebJeeoe®³ee l³ee®³ee neue®eeueer ®esnN³eeJejerue neJeYeeJe l³ee®es peeCes -³esCes keÀmes Demesue
mebJeeoeJejerue MeyoekessÀkeÀ keÀMeer Demesue ³eeefJejbieceb®eeJejerue veeìîeÒe³eesie ³ee Ò eJeemeele efoioMe&keÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
2.5veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ (mebefJeOeevekeÀ)
SkeÀ keÀLeeyeerpe IesTve veeìkeÀkeÀej l³eeYeesJeleer veeìkeÀ iebgHeÀle Demelees. veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ
ns JewefMe< ìîeHet Ce& DemeeJes. keÀLeevek eÀele v eeìkeÀkeÀej efJeefJeOe JewefMe<ìîeHegCe& j®evee keÀjlees DeeefCe veeìkeÀmunotes.in

Page 13

13jbieleoej keÀjle Demelees. He´l³eskeÀ Jeiee&uee efpeJneU³ee®es Jeeìleerue Demes efJel³eecegUs SKeeoer mecem³ee, l³ee mecem³es®es mecekeÀeueervelJe ne IeìkeÀ keÀLeevekeÀele m egmHe<ì ceeb[Ceer
keÀ©ve l³eelet ve keÀener mecem³eeb®eer GÊejs MeesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuee peelees.
2.6J³ekeÌleeref®e$eCe / Hee$eef®e$eCe
veeìkeÀele cegK³e Demeleele les DeefYeve³e keÀjCeejs DeefYevesles / DeefYeves$eer Je Flej keÀueeJeble.
l³ee Hee$ee®es ef®e$eCe keÀjCes veeìkeÀkeÀ ejeb®es cenlJee®es keÀece Demeles. veeìkeÀeleerue keÀLeeve keÀeuee meepesMeer
Hee$ej®evee veeìkeÀkeÀejeuee keÀjeJeer ueeieles. J³ekeÌleer ef®e$eCe DeMee HeodOeleerves kesÀues Hee efnpes keÀer l³ee ³eesies
veeìkeÀe®ee leesue meebYeeUuee peeF&ue.
2.7 Ieìvee Òemebie
veeìkeÀeleerue IeìveeÒemebieeves veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ Heg{s Heg{s peele Demeles. SKeeÐee Ieìves®³ee
Òeef¬eÀ³esceOetve peer ®eebieueer -JeeF&ì HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. l³eeuee ®e `Òemebie' Demes cnìues peeles. Goe.
`veìmece´eì' ³ee veeìkeÀeceO³es DeHHeemeensye yesueJeuekeÀj jbieceb®eeJej ³essleele. meg©Jeeleerue DeeHeCe SkeÀ
veì, keÀueeJeble Deenesle ns l³ee®³ee mJeieleeceOetve mHe<ì nesles. veblej ³ee veeìkeÀeleerue IeìveeÒemeb ie
ceeefuekesÀletve DeHHee yesueJeuekeÀj ³ee veìe®ee MeeskeÀebeflekeÀe Jee®ekeÀ, Òes#ekeÀebvee keÀUle peeles.
veeìkeÀeceOeerue meieUîee Ieìvee Òemebie ®eebieues®e Demeleerue Demes meebielee ³esle veener.
veeìkeÀeleerue keÀener Òemebie ns veeìîe¢<ìîee De l³eble meHekeÀ, keÀceer iegbleeiegbleer®es Demet MekeÀleele.
l³ee®eyejesyej keÀener Òemebieeleerue meboYe&j®evee J³eeefceÞe mJe©Hee®eer Demeles. Hejblet veeìîe¢<ìîee keÀceer
iegbleeiegbleer®ee DeeefCe meHekeÀ Òemebie veeìîeeLe&¢<ìîee ceesuee®ee Demelees. ` veìmece´eì 'veeìkeÀeleerue DeHHee
yesueJeuekeÀj Iej mees[tve HegÀìHeeLeJej enlees. efvejeOeej Peeuesu³ee DeHHeemeensye yesueJeuekeÀje®ee ne Òemebie
cenÊJee®ee Deens. ³ee veeìkeÀeletve Je³eesJe=× DeeF&Je[erueeb®³ee mebieesHevee®ee ÒeMve ceeb[uee Deens.
2.8mebJeeo
veeìkeÀeleerue meJee&le cenlJee®ee IeìkeÀ Deens mebJeeo ,keÀejCe mebJeeoeJej®e meieUs veeìkeÀ
yesleuesues Demeles. mebJeeo KeìkesÀyeepe, ®egjer®egjerle, vece&efJeveesoer lej iebYeerj veeìkeÀeuee meepe smes Demes
iebYeerj DemeeJesle. veeìkeÀ n s mebJeeoecegUs Heg{s mejkeÀle Demeles. cnCepes®e veeìkeÀeuee mebJeeoecegUs ieleer
He´eHle nesles. mebJeeoHesÀkeÀercegUs He´s#ekeÀebvee veeìkeÀe®ee yeepe l ej keÀUlees®e HeCe oesve DeesUeR ceOeerue DeJ³e³e
DeMee iees<ìerner Hes´#ekeÀebHe³e&ble Heesn®ele Deme leele.
2.9vesHeL³e
veeìkeÀe®ee ne DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. ` ¢keÀÞeeJ³e' ceeO³ece Demeu³eeves
oeKeJeC³ee®³ee iees<ìeRle vesHeL³eeuee Del³eble cenlJe Demeles. jbiece®eeJej kesÀueer mepeeJeì, ef®e$eeb®es He[ os.
SkebÀojerle osKeeJee ³ee meJ e& iees< ìer cnCepes vesHeL³e nes ³e. Goe. Ssefle neefmekeÀ efkebÀJee HeewjeefCekeÀ veeìkeÀelemunotes.in

Page 14

14YeJ³e ceneue, ve#eeroej Keebye, jsMeceer He[os ³eemeejKeer ve sHeL³ej®evee JeejbJeej efomeles lej DeeOegefvekeÀ
veeìkeÀele DeeOegefvekeÀ Iejeb®eer mepeeJeì vesHeL³e cnCetve kesÀueer peeles. Goe. efoJeeCeKeevee, mJe³ebHeekeÀIej,
efKe[keÀer, ojJeepes, ns vesHeL³eele ³esles. vesHeL³e ner SkeÀ keÀuee Deens. l³eele vesHeL³ekeÀej melele JewefJeO³e
DeeCeC³ee®ee He´³elve keÀjle Demelees. Goe. `mener js mener' ns veeìkeÀ efkeb ÀJee meO³ee jbieYegce erJej ®eeuet
Demeuesu³ee `He´Heespeue' `veeboer' ³ee veeìkeÀe®es vesHeL³e JewefMeì îeHegCe& Deens.
2.10 He´keÀeMe ³eespevee
veeìkeÀele He´keÀeMe ³eespevee ne osKeerue cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. veeìkeÀe®ee efJeceveëefmLeleer, keÀLeevekeÀe®eer ceeieCeer ³ee meieÈ³ee iees<ìermeeþer JewefMe<þîeHegCe& He´keÀeMe ³eespevee þjles.
Deevebo -ogëKe efJejn -efceueve, ³eemeejK³ee iees<ìer oeKeJeC³eemeeþer He´keÀeMe ³eespevee cenlJee®eer þjles.
JeeleeJejCe efveefce&leer keÀ© ve DeeefCe DeefYeve³eeceOetve J³ekeÌle nesCeeN³ee veeìîe DeefJekeÀjC³eele ÒekeÀeMe ³eespevee ns leb$e KegHe efJekeÀefmele Peeues Deens. efJeÐegleHetJe& keÀeUele ÒekeÀeMe ³eespevesmeeþer
ceMeeuee, efoJeìer, kebÀefoue, HeCeleer, ef®eceCeer, keÀekeÀ[e, meceF&, Pegbyej, ie@meyeÊeer ³eeb®ee JeeHej kesÀuee
pee³e®ee.
cee$e efJeÐegleleb$e%eeve Deeu³eeveblej veeìîeleb$eeleerue ÒekeÀeMe ³eespevesceO³es Decegueeûe yeoue
Peeuee. jbieceb®eeJejerue Òemebie Òes#ekeÀebvee JeemleJe JeeìeJee ³eemeeþer veJ eerve FueskeÌì^erkeÀ meeOevee®ee JeeHej
kesÀuee peeT ueeieuee.
ÒekeÀeMe ³eespevesleerue mLeue JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes -
1) JeemleJeeoer ÒekeÀeMe
2) met®ekeÀ ÒekeÀeMe
3) ÒeleerkeÀelce keÀÒekeÀeMe
4) Megv³e ÒekeÀeMe
1) Jeemle JeJeeoer ÒekeÀeMe :
efoJeme -je$e JesUe, ®ebê -meg³e&, ®eeboCes ³eemeejKeer ÒekeÀeMe ³eespevee jbieceb®eeJej kesÀueer peeles.
l³eeuee JeemleJeJeeoer ÒekeÀeMe Demes cnìues peeles.
2) met®ekeÀ ÒekeÀeMe :
jbiece®eeJej keÀener Yeeie ÒekeÀeMee®³ee ceeO³eceeletve met®eJeuee peel ees. meeJeu³ee -ÒekeÀeMee®ee KesU
keÀ©ve Òemebieevegmeej met®ekeÀ ÒekeÀeMe³eespevee kesÀueer peeles.
3) ÒeleerkeÀelce keÀÒekeÀeMe :
mebkeÀì, Yeerleer, OeeskeÀe, ne Òemebie jbiece®eeJej oeKeJeC³eemeeþer ueeue mHee@ì ueeF&ì®ee
ÒeleerkeÀelcekeÀ DeJeuebye k esÀuee peelees.
4) Metv³e ÒekeÀeMe :
ogHeej®³ee Gvnele m eeoj kesÀuesueer HeLeveeìîes Met v³eÒekeÀeMeele meceeefJe<ì nesleele.
l³ee®eyejesyej ÒekeÀeMee®ee ³eesi³e JeeHej keÀ©ve mJeHve¢M³e oeKeJelee ³esles. keÀþerCe Òemebie Me@[esHuesves -
meeJeu³ee®³ee DeeOeejs oeKeJelee ³esleele.munotes.in

Page 15

152.11 OJeefvemeb³eespeve DeeefCe HeeMJe&mebieerle
veeìkeÀeleer ueÒemebieevegmeej Heneìs®eer YetHeeUer mJej, He#³eeb®eer efkeÀueefyeueeì, {ieeb®ee DeeJeepe,
jeleefkeÀ[îeeb®ee DeeJeepe, kegÀ$³ee®es YegbkeÀCes, JeeIee®eer [jkeÀe Uer, ÒeeC³ee®es He#³eeb®es DeeJeepe ³eemeejK³ee
iees<ìer veeìkeÀeleerue JeeleeJejCe efveefce&leerme Heescejeþer jbieYetceer DeeefCe mebieerle ³eeb®es SkeÀceskeÀebMeer peJeU®es mebyebOe Deensle. keÀejCe cejeþerceO³es
mebieerle veeìkeÀeb®ee r ceesþer HejbHeje ueeYeueer Deens. mebieerleveeìîe HejbHejsletve cejeþer veeìkeÀ ueeskeÀefÒe³e
Deens. Goe. mebieerle MeebkegÀleue, mebieerle Meejoe, ner mebieerle veeìkeÀe®eer HejbHeje ceesþer Deens. HeeMJe&
mebieerleeceOetve mebieerle ns ieÐe veeìkeÀelen er DeeHeuee ÒeYeeJe ieepeJeles Deens. HeeMJe&mebieerleekeÀefjlee Deelee
Jne³eesefueve, efieìej, Dee@ie&ve Deeoer JeeÐes JeeHejueer peeleele. mekeÀeU, ogHeej, {ieeU JeeleeJejCe ³ee
iees<ìer HeeMJe&mebieerle, OJeefve³eespevee DeeefCe ÒekeÀeMe³eespevee ³eeb®³ ee HejmHej meene³³eeves jbieYetceerJej ceesþe
HeefjCeece meeOeleevee efomeleele. mebieerle ³eespevesves jbieYetceerJejerue Òemebie DeefOekeÀ GþeJeoej neslees.
2.1 2jbieYetYejlecegveeR®³ee veeìîeMeem$eele jbieYetjbieC³eeyeÎue®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. veeìkeÀeceOeerue J³eeqkeÌlejsKes®es Je³e, mJeYeeJe, uekeÀyeer ³eemeejK³ee
iees<ìeR®ee efJe®eej keÀ©ve veeìkeÀe®ee SkeÀelce HeefjCeece meeOeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esme jbieYetpeeles. jbieYetiees<ìeR®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. veeìîeÒe³eesie meeojerkeÀjCeele jbieYetJesMeYetlesJne l³ee ÒekeÀej®³ee veeìkeÀeleerue JesMeYetJe³eesceeveevegmeej veeìkeÀeleerue veìe®eer JesMeYetHee$ee®eer Òeef®eleer ³esles.
2.13 meceejesHe
`veeìkeÀ' ³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es IeìkeÀ meeefnl³eÒekeÀejebHes#ee JesieUs Deensle. veeìkeÀe®es
MeermebJeeo, vesHeL³e ÒekeÀeMe³eespevee, OJeefvemeb³eespeve DeeefCe HeeMJe&mebieerle, jbieYetIeìkeÀ cenÊJee®es Deensle. jbieYetceerJejerue veeìkeÀe®³ee meeojerkeÀjCeemeeþer e foioMe&keÀ, vesHeL³e,
ÒekeÀeMe³eespevee, OJeefvemeb³eespeve DeeefCe HeeMJe&mebieerle, jbieYetDeensle.munotes.in

Page 16

162.14 meboYe&ûebLe
1.cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme -je. Þeer. peesie
2.cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme -De. vee. osMeHeeb[s
3.cejeþer veeìîe meceer#ee -je. Me. JeeefUbyes
4.efJeveesoe®es lelJe%eeve -Dee®ee³e& De$es efJeveesoieeLee

munotes.in

Page 17

17IeìkeÀ -3
cejeþer veeìkeÀe®eer HejbHeje
IeìkeÀ j®evee :
3.1 ÒemleeJevee
3.2 cejeþer veeìkeÀe®eer HejbHeje
3.3 cejeþer veeìkeÀele veJes veeìîeleb$e
3.4 veeìkeÀe®es DeeMe³eeveg©He ÒekeÀej
3.5 meceejesHe
3.6 ÒeMveeJeueer
3.7 meboYe& ûebLe
3.1 ÒemleeJevee
cejeþer veeìkeÀe®eer HejbHeje HeÀej pegveer Deens. mebieerle veeìkeÀeHeemetve cejeþer veeìkeÀe®eer
meg©Jee le Peeueer Deens. cejeþer veeìkeÀe®ee ÒeejbYe efJeHeemetve ceeveuee peelees. pemepemee keÀeU yeouele iesuee lemelemee cejeþer veeìkeÀe®³ee HejbHejsle yeoue
Peeuee Deens. mebieerle veeìkeÀeHeemetve Dee pe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ jbieYetceer Demee ÒeJeeme Heeefnu³ee cejeþer
veeìkeÀe®eer HejbHeje ue#eele ³esles.
3.2cejeþer veeìkeÀe®eer HejbHeje
cejeþer veeìkeÀe®ee He´ejbYe Peeuee lees 1843 meeuee Heemetve efJemJe³ebJej' ns veeìkeÀ cejeþerleerue Deeod³e veeìkeÀ ceeveues peeles. Ye eJes DeeHeueer veeìkeÀceb[Uer IesTve
efþkeÀefþkeÀeCeer efHeÀjle Demegve keÀener JesUsme les keÀUmet $eer yeengu³eeb®ee He´³eesiener veeìkeÀeble keÀjle.
efJe`HeÀeme&' efkebÀJee He´nmeves osKeerue ³esT ueeieueer. l³eeveblej 1861 meeueer efJeve e³ekeÀ peveeo&ve efkeÀle&ves
³eebveer Leesjues ceeOeJejeJe HesMeJes ns veeìkeÀ jbieceb®eeJej DeeCeues l es SsefleneefmekeÀ veeìkeÀ He´®eb[ ieepeues.
DeeOegefvekeÀ jbieYegceer®ee Go³e DeeCCeemeensye efkeÀuees&mkeÀj ³eeb®³ee `mebieerle MeekegbÀleue' veeìkeÀeves Peeuee.
1880 ceO³es ns veeìkeÀ jbieYegceerJej Deeues. l³eeveblej ueies®e®e `mebie erle meewYeê' ns ve eìkeÀner jbieYegceerJej
Deeues les osKeerue efkeÀueexmkeÀjeb®es®e nesles.
1885 les 1920 ³ee keÀeueKeb[eleu³ee veeìîe#es$eeceO³es ieesefJebo yeuueeU osJeue, ÞeerHeeo
ke=À

Page 18

18HebkeÌleer®es ceevekeÀjer nesTve iesues l³eebveer DeeOegefvekeÀ cejeþer Jee*ce³ee®es JewYeJe KegHe®e Jee{Jeues DeeefCe
ieepeefJeues. l³eeceO³es osJeUeb®eer meb.Meejoe mebMe³ekeÀuueesU Me eHemebYe´ce, ke ÀesunìkeÀjebveer Jeerjleve³e
cetkeÀvee³ekeÀ, JeOegHeefj#ee, Keeef[uekeÀjeb®es keÀer®ekeÀJeOe, Yee Tyebo keÀer, mebieerle mJe³ebJej, meb -ceeveeHeceeve
ie[keÀN³eebveer He´scemev³eebme YeeJeyebOeve, HegC³eHe´YeeJe keÀueeke=Àleer Deensle.
l³eeveblej®³ee keÀeUele ve. ef®e. kesÀUkeÀj, Jeemeg osJeMee m$eer Kejs, HeeìCekeÀj, jeCes,
vesJeeUkeÀj, o eref#ele ³ee veeìkeÀkeÀjebveer efJeefJeOe veeìkesÀ efuengve cejeþer jbieYegceer ieepeJeueer nesleer.
l³eeveblej®³ee keÀeUele Yeeie&Je efJeÇue JejsjkeÀj GHe&À ceecee JejsjkeÀj ³eebveer meÊes®es iegueece (1 922) les
oewuelepeeoe (1950) DeMeer DeveskeÀefJeMe. He. peesMeer, Jeerj JeecevejeJe peesMeer. Jee. Jee. YeesUs, efJe. ef®e. ye[skeÀj, vee. efJe. kegÀuekeÀCeea, vee. Oees.
leecnCe keÀj, efJe. efJe. Jele&keÀ ³eebveer cejeþer jbieYegce erJej efJeefJeOe He´³eesie kesÀues Deens.
3.2 cejeþer veeìkeÀe leveJes veeìîeleb$e
cejeþer veJes veeìîeleb$e ©{ keÀjC³ee®es Þes³e pemes Þeer. efJe. Jele&keÀ ³eeb®es nesles lemes®e meebefIekeÀ
He´³elve keÀ©ve cejeþer jbieYegefcele ®ewlev³e DeesleC³ee®es Þes³e Þeer. DeCCeemeensye keÀ ejKeeCeerme Je kesÀMeJejeJe
oeles ³eeb®esner nesles. ns oesIes `ceneje<ì^ele veeìkeÀ ceb[Uer' leerue ieepeuesues veì nesles.
kesÀ. vee. keÀeUs, kesÀ. Jee. YeesUs, efJe.efJe, Jele&keÀ, Dee UleskeÀj ns veJ³ee ¢<ìer®es le©Ce
keÀueeJeble DeeefCe meew. p³eeslmvee YeesUs, meew. He¨ee Jele&keÀ, meew. megOee DeeHeìs F. DeefYeve³ekegÀMeue
DeefYeves$eer ³eebveer 1 peguew 1933 uee mLe eefHeuesu³ee `veeìîecevJ eblej efueefceìs[' ³ee me bmLes®e eD e e n s .
`veeìîecevJeblej' mebmLesves KejesKej cevJeblej Ie[tve DeeCeCeeN³ee cenlJee®³ee He´e³eesefiekeÀ megOeejCee
efveefM®ele O³es³e¢<ìerves Deceueeble DeeCeu³ee. l³ee megOeejCee Heg{erue He´ceeCes nesl³ee.
1) m$eer³eeb®³ee Yet efcekeÀe m$e er³eeb®e keÀª ueeieu³ee.
2) mJeiele Yee3) Kejer oejs, efKe[keÌ³ee, efYebleer, efYebleer oeKeefJeCeeN³ee HeÀuekeÀ meerve®³ee ³eespevee keÀjC³eele Deeueer Je
[^eHme ®eer cnCepes ceOegve ceOegve mLeueefJeMesYeemeg ve³es cnCetve DebkeÀ SkeÀ He´JesMeer kesÀues.
4) Deieoer DeeJeM³ekeÀ lesLes®e keÀLeevekeÀebleerue YeeJeYeeJeveeb®ee GlkeÀmebieerle, l³eeuee®e HeÀkeÌle veeìkeÀele JeeJe þsJeuee, mebieerlee®es meeLeeroej jbieYegceer Je He´s#ekeÀ ³eeceO³es ve
yemelee efJebiesceO³es He[o³eeDee[ yemeg ueeieues, DeeJeM³ekeÀ lesLes®e YeeJees ÊeespekeÀ DeMee
HeeMJe &mebieerlee®eer ³eespevee keÀjC³eele Deeueer. cee$e keÀener efoJemeele®e ne rv e e ì î e c evJeblej mebmLee
mebHeg<ìele Deeuesueer efomeles.
1933 ceO³es veeìkeÀkeÀej Dee®ee³e& He´uneo kesÀMeJe De$es jbieYegceerJej DeJelejues les `mee<ìebie
vecemkeÀej' cegUs 1933 les 1951 ®³ee keÀeUele l³e ebveer SketÀCe DekeÀje JewefMe<ì îeHegCe& Deeef Ce
JewefJeO³eHetCe& veeìkesÀ efueefn ueer l³eeleueer peJeUpeJeU meJe&®e ue#eJesOekeÀ nesleer. DeeefCe meJe&®e ieepeueer.
`ueivee®eer yes[er' (1936 , Ye´cee®ee YeesHeþe (1935), `Jebosceelejced' (1937), `Heje®ee keÀeJeUe'
(1938), `ceer GYee Deens' (1936), `ke ÀJe[er®egbyekeÀ' (1951), F. efJeefJeOe efJeveesoer veeìkesÀmunotes.in

Page 19

19l³eebveer efueefn ueer lej Iejeyeensj `Go³ee®³ee mebmeej', `peie keÀe³e cnCesue?' ³ee meejKeer iebYeerj
veeìkesÀner l³eebveer efuenueer.
Deveble keÀeCeskeÀj, cees. ie. jebieCes keÀj, efJe. Jee. efMejJee[keÀj ³ee veeìkeÀkeÀ ejebveer osKeerue
jbieYetceeruee `efveefMekeÀeble e®eer veJejer', `Pegbpe', `kegÀ ueJeOeg', ` ìgj®es efoJes', `ogmeje HesMeJee' ,` v e ì m e c e ´ e ì '
meemeejKeer Decet u³e veeìkesÀ efoueer.
Dee®ee³e& De$es ³eeb®³eeveblej jbieYegceerJej efJeveesoer veeìkesÀ efvecee&Ce kesÀueer. leer cnCepes Heg. ue.
osMeHeeb[s DeeefCe Jemeble keÀevesìkeÀj ³eebveer `De bceueoej', `legPes Deens legPeHeeMeer', ³eelegve Heg. ue. osMeHeeb[s
³ee®ee efJeveesoer mJeYeeJe efomegve ³eslees ,lej `Hes´cee®³ee ieeJee peeJes', `meg³ee&®eer efHeuues', `He´scee legPee jbie
keÀmee?' DeeefCe mebieerlee®ee He´³eesie kesÀuesues `ueskeÀ© Gob[ Peeueer' ner JemeblejeJe keÀevesìkeÀjeb®e er veeìkesÀ
Deepener jbieYetceer Jej ieepeJele Deensle.
³eeefMeJee³e efJepe³e leW[tuekeÀj, m eF& HejebpeHes, yeyeve He´Yeg, Heg©He´. ue. ce³eskeÀj, peveeo&ve ueJebieejs F. veeìkeÀkeÀejebveerner DeveskeÀ iebYeerj lemes®e efJeveesoer De eMe³ee®eer
veeìkesÀ efueefn ueer Deensle Demes efomeles.
3.3 veeìke Àe®es DeeM e³eeveg©He He´keÀej
veeìkeÀe®ee DeeMe³e yeIelee veeìkeÀe®es He´keÀej efomeleele.
3.3. 1 HeewjeefCekeÀ veeìkesÀ ë -
cejeþer jbieYegceer®eer meg©Jeele®e cegUer HeewjeefCekeÀ veeìkeÀebveer Peeuesueer efomeles. meJe&meeOeejCeHeCes
HeewjeefCekeÀ veeìkeÀeb ®³ee efveJe[erceeies Heefjef®ele Je ueeskeÀefHe´³e J³ekeÌleerjsKee ³eeb®³ee efJeYeeJe DeefOekeÀ Demelees. Heefjef®ele keÀLeeJemle g(Goe. ©efkeÌceCeer mJe³ebkeÀj Depeg&ve megYeêe efJeJeen,
MekegbÀleuee -ogM³eble efJeJeen) {esyeU J³ ekeÌleeref®e$eCe, ®ecelke=Àleer DeeefCe Heos DeMee iees<ìer HeewjeefCekeÀ
veeìkeÀele cegKelJes Dee{Uleele. mebieerle meewYeê, mebieerle mJe³ebJej mebieerle Me ekegbÀleue ner veeìkesÀ HeewjeefCekeÀ
veeìkesÀ cnCetve meebielee ³esleerue.
³ee HeewjeefCekeÀ veeìkeÀeb®ee SkeÀe cenlJee®ee efJeMesefJeefJeOe HeeleÈ³eeJej DeeefCe JesieJesieU³ee me boYee&le JeeJejCeejs HegjeCeme=<ìerleues ns Hee$e cnCepes
HegjeCeebleie&le ueJeef®ekeÀ DeMeer yeoueleer He´Je=Êeer®e Deens. Demes efomeles. DeeefCe cnCegve®e leer HegjeCeeb®³ee
efpeJebleHeCee®es He´efleefveOeerlJe keÀ© MekeÀlees. ³ee ueJeef®ekeÀlescegUs®e l³ee®es veJ³eeves DevJe³eeLe& ueeJeCes MekeÌ³e
nesles.
3.3. 2S sefleneefmekeÀ veeìkesÀ ë -
SsefleneefmekeÀ mel³elee pesLes Leebyeles lesLegve®e H eg{s oblekeÀLes®³ee DeeOeejs veeìîe ke=Àleer Jeeì®eeue
keÀjles. ns®e Ssefle neefmekeÀ veeìkeÀeb®³ee ueeskeÀefHe´³eles®es jnm³e nes³e. efJe. pe. efkeÀle&Ce s³eebveer Leesjues
ceeOeJejeJe HesMeJes ³ee DeeHeu³ee Heefnu³ee veeìkeÀeves ³ee He´keÀej®³ee uesKevee®ee Hee³ee Ieeleuee. l³ee JesUer
l³eeb®³ee Heg{®es leb$e n s meeOeejHeCes mebmke=Àle veeìkeÀ e®³ee mebkesÀleeHe´ceeCes efomelees. veeìkeÀ -veeef³ekeÀeb®es
mebJeeo, keÀewìgbefyekeÀ He´mebie, keÀejkegÀ veeb®eer jepekeÀejCe ®e®ee&, ngpejs Je Flej og³³ece ceb[Uer®es kegÀCeyeeTmunotes.in

Page 20

20{bieeb®es mebJeeo Demes ³ee He´mebie veeìkeÀeb®es meg©Jeeleerme mJe©He veblej®³ee keÀeUelener HeÀejmes yeoueues
efomele veener. l³eecegUs ueeskeÀefHe´³e He´mebie oceoej DeeJesMe Yeeceeb[Ceer ³ee leÊJeebJej Yej osTve ³e. vee. efìHeCeerme, Mee. Iees. iegHles, efJe. n. DeewOekeÀj F. veeìkeÀjebveer
DeveskeÀ SsefleneefmekeÀ veeìkesÀ efueefn ueer. efMeJekeÀeueerve He´mebieele mebIeDemeu³e eves DeveskeÀ veeìkesÀ efMeJekeÀeUeJej DeeOeeefjle efomeleele, ` Deeûeent ve megìkeÀe' `oKKeve®ee efoJee',
`ceo& cejeþe', `je³eie[uee pes bJne peeie ³esles' efJe. o. meeJejkeÀjeb®es meb. GÊejefke´À³ee, efJe. Jee.
efMejJee[keÀj `ogmeje HesMeJee', `FLes DeesM eeUeuee ce=l³eg' efiej erMe keÀvee&[ ³eeb®es `legIeuekeÀ' ner
SsefleneefmekeÀ veeìkeÀeb®eer keÀener veeJes nesle.
3.3. 3m e e c e e e f p e k e À veeìkesÀ ë-
meeceeefpekeÀ veeìkeÀebceO³es KesUkeÀj DevegYeJe ceeb[Ceejer megKeelce veeìkesÀ DeeefCe iebYeerj mecem³ee
ceeb[Ceejer veeìkesÀ Demes oesve He´Jeen efomeleele. meeOeejCeHeCes J³ekeÌleerc etu³e ³ee mebkeÀuHeves®ee He´YeeJe ³ee
keÀeUeleu³ee mJeleb$e meeceeefpekeÀ veeìkeÀebJej He´ecegK³eeves pee CeJelees.
megKeelce mJe©Hee®³ee veeìkeÀebceO³es efJe. efJe. yeeskeÀeru e³ e e b ® e s` c e e r v e ev e e r v e e ' ,` i e g [ I ³ e e u e e
yeeefMebie', vee. Oees. leecnCekeÀj ³eeb®es `iees[ ieeWOeU', `veJ³ee pegv³ee', `oepeer Oe[He[s', keÀevesìkeÀjeb®es
`ueskegÀjs Gob[ Peeueer', `He´scee legPee jbie keÀmee' ³ee veeìkeÀeb®ee meceeJesMe nesT MekeÀlees . keÀewìgbefyekeÀ
efpeJneU³ee®es YeeJegkeÀ JeeleeJejCe, veJeer YeemeCeejer SKeeoer He´®eefuele mecem³ee DeeefCe yeJnbMeer HeejbHeefjkeÀ
DeeoMe&JeeoekeÀ[s PegkeÀCeejs efle®es GÊej mLegue, J³ekeÌleeroMe&ve DeeefCe Ye[keÀ cnCeC³eepeesies YeeJeHe´oMe&ve
ns®el³eeb®es meJe&meeOeejCe mJe©He efomeles.
3.3. 4 jepekeÀer³e veeìkesÀ ë -
jepekeÀejCe, meÊeelej, meÊee mebIepeeleele. `Deeceoej meewYeei³eJeleer ',`GOJemle Oece&MeeUe '³ee meejKeer keÀener ceespekeÀer veeìkesÀ jepekeÀer³e
veeìkesÀ cnCegve efomeleele. `efmebieeHegjelegve' (1944) ns mebHegCe& jepekeÀer³e JeeleeJejCee®es Demes He efnues®e
veeìkeÀ Yee. efJe. JejsjkeÀjebveer DeeCeues. ³eeleerue He´mebie Hee$es pejer keÀ efuHele Demeueer lejer SkeÀ eblejerle
efJe®eejmejCeer ner l³ee keÀeUe®eer, leHle jepekeÀer³e JeeleeJejCee®eer nesleer. lelkeÀeueerve jepekeÀer³e
HeeMJe&YetceerJej jepekeÀer³e veeìkesÀ efueefnueer iesueer Deensle.
3.3. 5e f J e v e e s o e rv e e ì k e s Àë -
ceeveJeer mJeYeeJeeleerue mebieleer, e fJemebieleer, Ke e®eeKees®ee, ³ee vescekesÀHeCeeves efìHegve l³ee®es SkeÀ
efJe[yebveelcekeÀ ©He efJeveesoer veeìkeÀelegve Deeuesues efomeles. efJeveesoe®es ©Hener Meyo, mJeYeeJe He´mebieeveg©He
JesieJesieUs efomeles. npejpeyeeyeerHe Cee DeeefCe KeìkesÀyeep e mebJeeo ns efJeveesoer veeìkeÀe®es efJeMesmeceepeeleerue efvejefvejeÈ³ee He´Je=ÊeeR®³ee He´eflekeÀelcekeÀ Je He´eefle efveefOekeÀ J³ekeÌleer le³eej keÀ©ve GHeneme
keÀesìeryeepeHe Cee, efJemebieleer F. meeOeveebveer efJeveesoer veeìkeÀeleerue Jee mleJe jbieefJeues peeles. jece ieCesMe
ie[keÀjer, Dee®ee³e& De$es, Heg. ue. osMeHeeb[s F. efJeveesoer veeìkesÀ efuen gve cejeþer jbieYegceer mece=× kesÀueer.
ceeveJeer mJeYeeJe, meceepeeleerue efJemebieleer ³eeJej Yee<³e keÀjCeejer efJeveesoer veeìkeÀ efuee fnueer iesueer Deens.
3.3. 6 oefuele veeìkeÀ ë -
oefuele peeCeerJe veeìîemJe©Heele J³ekeÌle keÀjCeejs les oefuele veeìkeÀ oefuele veeìkeÀeb®eer HejbHeje
HeÀej pegveer Deens. F. me. 1855 meeueer cenelcee HegÀues ³eebveer `le=leer³e jlve' ns veeìkeÀ efuenu es. lesmunotes.in

Page 21

21oefuele jbieYegceerJejerue Heefnues veeìkeÀ nes³e. HegÀues ³eebveer ³ee veeìkeÀelegve MegêeleerMegêebvee efJeo³es®es cenlJe
HeìJegve efoues. 1970 veblej efYe. Meeb. efMebos, oÊee Yeiele, iebieeOej HeeveleeJeCes, He´sceevebo iepJeer,
He´YeekeÀj ogH eejs ³eebveer DeveskeÀ oefuele veeìkesÀ efuenueer. Jeeìe -HeUJeeìe, DeeJele&, efkeÀjJeble, yesefj pe
JepeeyeekeÀer. KesUer³ee ner oefuele veeìkesÀ He´efme× Deens. oefuele meceepee®es JeemleJe ³ee veeìkeÀeletve ceeb[ues
Deens. oefuele ®eUJeUeruee ÒesjCee os C³eemeeþer oefuele veeìkeÀe®ee ceesþe Jeeìe Deens.
DeeMe³e¢<ìîee veeìkeÀe®es Jejerue He´keÀej efomeleele. lej j®eves®³ee ¢<ìîe e veeìgkeÀueer,
veeìîeíìe, SkeÀebefkeÀ keÀe, He´nmeves Demes He´keÀej efomeleele. Yeejleer³e veeìîeme=<ìer®eer HejbHeje GpJeue
Deens. megceejs oesve npeej JeveeìkeÀkeÀejebHe³e¥le Yeejleer³e veeìkeÀme=<ìer DeefleMe³e mece=oOe Deens.
Deoc³e efpepeerefJePesefuele, GpJeue YeefJe<³ekeÀeUekeÀ[s DeeHeueer ³eLeeJekeÀeMe ¢<ìer JeUJegve ceesþîee keÀ<ìeves HeCe ceesþîee
DeelceefJeMJeemeeeves DeeHeues efpe efJelemet $e DeepeHe³e¥le DeKeb[ DeeefCe DeyeeefOele þsJeC³eele ³eMemJeer P eeues
Deens.
3.4 meceejesHe
cejeþer veeìîee®eer p³eesle He´pJeefuele kesÀueer. leer efJeþsJeC³ee®es Þes³e Deens. les ieesefJebo yeuueeU osJeue, Þeer Heeo keÀesunìkeÀj ,jeceieCesMe ie[keÀjer, ke=ÀHe´YeekeÀj Keeef[uekeÀj ³eebve erl³eeveblej ceecee JejsjkeÀjebveer DeeMe³e efJeefJeefJeOelesves mebHevve Demeuesueer He´ieleerHej JepeerJeve¢<ìer®eer DeveskeÀ ueneve ceesþer veeìkesÀ efuengve cejeþer
veeìîee®eer HejbHeje De Keb[ efpeJeble þsJeueer.
yeesueHeì ³ee®³ee Dee ieceveecegUs cejeþer veeìîekeÀues®eer nesle Demeuesueer GHes#ee LeebyeJegve
yeesueHeìeMeer cegkeÀeyeuee keÀjC³ee®es meeceL³e& efle®³ee Debieer ³eeJes cnCegve iees. je. efMejieesefHekeÀj, De. n.
ieês, cees. ie. jebieCeskeÀj F. veer He´³elve kesÀues. `veeìîe cevJeblej' DeeefCe `efueìue efLeSìj' ves cejeþer
veeìîekeÀuesle veJe®ewlev³e DeesleC³ee®ee He´³elve keÀ©ve veJee peeskeÀ efvecee&Ce kesÀuee. cejeþer
3.5He´MveeJeueer
1) veeìkeÀ cnCepes keÀe³e les meeb iegve veeìkeÀe®es m ew×ebeflekeÀ mJe©He mHe<ì keÀje.
2) veeìkeÀe®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee m eebiegve veeìkeÀe®es De@efjmìeìueves meebefieleuesues oesve He´keÀej meesoenjCe
mHe<ì keÀje.
3) MeeskeÀe eflcekeÀe DeeefCe megKeeeflcekeÀe ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀ je.
4) efìHee efuene.
1) veeìkeÀe®es He´keÀej
2) veeìkeÀe®es IeìkeÀ
3) cejeþer jbieYegceer®eer Jeeì®eeuemunotes.in

Page 22

223.6meboYe& ie´bLe
1) cejeþer Jee*ce³ee®ee Fefleneme. je. Þeer. peesie.
2) cejeþer Jee*ce³ee®ee Fefleneme. De. vee. osMeHeeb[s.
3) cejeþer veeìîe meceer#ee. je. Me. JeeefUbyes.
4)efJeveesoe®es lelJe%eeve. Dee®ee³e& De$es efJeveeso ieeLee
5)cejeþer jbieYegceer. cejeþer veeìkeÀ. Ieìvee DeeefCe HejbHeje ([e@. De. vee. YeeuesjeJe mce=leer ie´bLe)
mebJeeokeÀ. kesÀ veeje³e CekeÀeUs, Jee. ue. ke gÀuekeÀCeea

munotes.in

Page 23

23IeìkeÀ -4
keÀeJeUîeeb®eer MeeUe
IeìkeÀ j®evee :
4.1 He´mleeJevee
4.2 p³es<þ veeìkeÀkeÀej efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
4.3 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀeefJe4.4 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ
4.5 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ceOeerue Hee$e ef®e$eCe
4.6 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®es DeekeÀueve
4.7 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' mebefnlee Je Òe³eesieefJe4.8 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³e efJeMJe
4.9 keÀeJeUîeeb®eer MeeUe veeìkeÀeleerue Yee4.10 meceejesHe
4.1 He´mleeJevee
Heefj®e³e 1945 veblej cejeþer veeìkeÀe®³ee #es$eele veJeveeìkeÀ keÀjeb®eer SkeÀ efHe{er Go³eeme
Deeueer. efJepe³e leW[guekeÀj les ³ee efHe{er®eer SkeÀ He´cegKe efMeuesoej nes³e. Yeejleer³e Je peeieeflekeÀ HeeleUerJej
DeeefCe रंगभूमीची mJeleb$e efvecee&Ce veeìkeÀkeÀej cnCetve l³eeb®es veeJe Iesleues peeles leW[guekeÀjebveer veJeerve
efJeDemeu³eeves veeìkeÀkeÀej efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®ee meeefnefl³ekeÀ Heefj®e³e keÀ©ve IesT.
4.2 efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e
efJepe³e OeeW[eW Heble leW[tuekeÀj ³eeb®ee pevce 6 peevesJeejer 1928 jespeer HegC³eele Peeuee ce@ì^erkeÀ
He³e¥le efMe#eCe Iesleu³eeveblej DeeefLe&keÀ De[®eCeercegUs l³eebvee Heg{erue efMe#eCe Ieslee Deeues veener.
J³eJemee³eeefveefceÊe les cegbyeF&le Deeues cegbyeF&le l³eebveer Je=ÊeHe$eeceO³es mebHeeokeÀe®es keÀece kesÀues efHe´³ee leW[guekeÀj
³ee l³eeb®³ee keÀv³ee nes³e. 19 ces 2008 jespeer l³eeb®es efveOeve Peeues. cejeþerleerue p³es<þ veeìkeÀkeÀej
cnCetve les Heefjef®ele Deensle.
4.2.1 leW[guekeÀjeb®eer meeefnl³e mebHeoe ë-
leW[guekeÀjebveer SketÀCe 34 veeìkesÀ Je 15 SkeÀebefkeÀkeÀe efueefnu³ee efMeJee³e 5 yeeue Jee*dce³e
meeefnl³ee®eer HegmlekesÀ efueefnueer. leerve DevegJeeefokeÀ ie´bLe efueefnues keÀv³eeoeve, efieOee[s, IeeefMejece
keÀesleJeeue yesyeer efve³eleer®³ee yewueeuee, ceOeu³ee efYebleer, meKeejece yee³eb[j, Þeerceble, keÀceuee, ceeCetmemunotes.in

Page 24

24veebJee®es yesìDeMeer Hee Kejs, Meeblelee keÀesì& ®eeueg Deens. ³ee l³ee®³ee veeìkeÀebveer cejeþerle Fefleneme j®euee
Deens. 1) meecevee 2) efmebnemeve 3) Gcejþe 4) mejoej 5) DeOe&mel³e 6) DeHegJe&Me 7)
Deke´ÀesMe ceb®eve 8) efveMe eve F.
4.2.2 leW[guekeÀjeb®es keÀeobyejer uesKeve ë
1) keÀeobyejer SkeÀ 2) keÀeobyejer oesve 1) yeskeÀ[ 2) je$e 3) Depeiej DeeefCe iebOeJe&
4.2.3 DevegJeeefokeÀ ë -
1) Jeemevee®eke´À 2) legIeuekeÀ 3) ceesnve jekesÀMe ³eeb®es Dee BOes De Oegjs
uesKe mebie´n ë -1)keÀesJeUer Gvns 2) jelejeCeer 3) je³e
4.2.4 leW[guekeÀj - veeìîe uesKeve :
efJepe³e les[gbuekeÀjebveer 30 ntve DeefOekeÀ opexoej veeìîeuesKeve kesÀues Deens. lemes®e l³eebveer
SkeÀebefkeÀkeÀe uesKeve ner kesÀues Deens. 1) ie=nmLe 2) Þe erceble 3) ceOeu³ee efYebleer 4) ef®eceCeer®eb Iej nesleb
cesCee®eb 5) ceer efpebkeÀuees, ceer njuees 6) keÀeJeUîeeb®eer MeeUe 7) ceeCegme veeJee®es yesì 8) SkeÀ nÆer
cegueieer 9) mejerie mejer 10) Meeblelee! keÀesì& ®eeuet Deens 11) DeMeer HeeKejs ³esleer 12) HegÀì Hee³ejer®ee
mece´eì 13) Peeuee Deveble nvegceble 14) meKeejece yeeF¥[j 15) Iejìs Deceg®es íeve 16) efieOee[s
17) IeeMeerjece keÀesleJeeue 18) obyeeÜerHe®ee cegkeÀeyeuee 19) Yeu³ee keÀekeÀe 20) YeeT cegjojjeJe
21) yesyeer 22) Heeefnpes peeleer®es 23) ueesYe DemeeJee ner efJevebleer 24) keÀceuee 25) efce$ee®eer iees<ì
26) keÀv³eeoeve 27) efJeÇuee 28) ef®ejbpeerJeer meewYeei³e keÀebef#eCeer 29) meHeÀj 30) efve³eleer®³ee
yewueeuee
4.2.5 DevegJeeefokeÀ veeìkesÀ :
1)legIeuekeÀ 2) osJee®eer ceeCemes 3) Jee®evee ®e¬eÀ 4) DeeOes DeOegjs
4.2.6 SkeÀebkeÀerkeÀe :
1) keÀeUesKe 2) DeesUKe 3) je$e 4) PeHegPee& 5) Depeiej, 6) iebOeU& 15 ntve DeefOekeÀ
SkeÀebefkeÀkeÀe uesKeve l³eebveer kesÀues Deens.
4.2.7 leW[guekeÀjebvee ueeYeuesueb HegjmkeÀej
leW[gueke Àjebvee DeveskeÀ cenlJee®es HegjmkeÀej ueeYeues. ceneje<ì Meemevee®es leerve HegjmkeÀej
mejmJeleer mevceeve meebkesÀeflekeÀ veeìkeÀ, keÀceueeosJeer ®e ìesHeO³e³e HegjmkeÀej, ceneje<ì^ ieewjJe HegjmkeÀej,
meenerl³e DekeÀeoceer HegjmkeÀej ³ee cenlJee®³ee Hegj mkeÀejebyejesyej He ¨eefJeYegHegjmkeÀej vesl³eebvee mevceeefvele keÀjC³eele Deeues. cejeþerleerue p³es<þ veeìkeÀkeÀej cnCetve les Heefjef®ele
Deensle.
4.3 keÀeJeUîeeb®eer MeeUe ³ee veeìkeÀeefJeefJepe³e leW[tuek eÀj 1955 meeueer `ie=nmLe' veeJee®es Heefnues veeìkeÀ efueefn ues oeceg kebÀkeÀjs ³eebveer
Yeejleer³e efJeo³eeYeJeve keÀuee keWÀêeleHexÀ l³eeb®es He´³eesie kesÀues. HeCe ns oesve H e´³eesieeveblej ns veeìkeÀ yebomunotes.in

Page 25

25He[ues Dee³eg<³eele Hegvne veeìkeÀ keÀje³e ®esveener Demee efveOee&j kesÀuee. cee$e Je[erue veeJee®³ee He´sj Cesves
1963 meeueer ³ee veeìkeÀe®es `keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeJee®es Hegvne uesKeve kesÀues Je les ³eMemJeer Peeues
DeeefCe leW[tuekeÀjeb®ee veeì³euesKeve He´Jeeme meg© Peeuee.
4.4 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe 'veeìkeÀe®es keÀLeev ekeÀ
ns veeìkeÀ leerve DebkeÀe®es Demegve, eflevner, DebkeÀ SkeÀHe´JesMeer Deensle. Heefnuee DebkeÀ 37 He=<þe b®ee,
ogmeje DebkeÀ 35 He=<þe b®ee Demegve eflemeje DebkeÀ leguevesle ueneve 20 He=<þe®ee Deens. veeìkeÀ Heg C³eeleerue
SkeÀe Jee[³eeleerue cebiesMe YeW[s ³ee ceeO³eceJeieea³e ie=nmLee®³ee (meleje) vebyej® ³ee efyeNne[eleerue
Keesu³ee bceO³es Ie[les. veeìkeÀeleerue Ieìveeb®ee keÀeueeJeOeer oesve -leerve efoJemeeb®ee Deens. Heefnu³ee DebkeÀele
cebiesMeves `yeeÈ³ee' ³ ee DeeHeu³ee efce$ee®³ee DeYmeeme ekeÀefjlee Keesueer mepeJeCes; l³ee®³ee DeY³ee meemebyebOeer,
Heefj#esleerue Je Dee³eg<³eeleerue ³eMeemebyebOeer keÀuHevee jbieJeCes; DeeHeueer Helveer, ®eguele®eguele YeeT
efJeMJeveeLe ³eebvee yeeÈ³eeuee efveJeebleHeCee, M eebleHeCee efceUeJee ³eemeeþer meg®evee osCes; yeeÈ³ee®es DeveHesef#ele
HeCes SkeÀ efoJeme DeeefOe®e Heesnes®eCes; mJeleë®³ee Ke®euesHeCee lener Peie[le DeY³eemeeuee megjJeele keÀjCes,
³ee Ieìvee Ie[leele. l³eelegve veeìkeÀeleerue cegK³e J³ekeÌleerjsKe sefJekeÀeìojW®ee js[erDees, efJeMJeveeLe ®eeJes[mejHeCee, efle[keWÀ®ee kegÀ$ee DeeefCe meceesj®³ee keÀeskeÀerUe keÀekegbÀveer
meg© kesÀuesu³ee efkebÀ[jiee[&ve®³ee Jeiee&leerue cegueeb®ee ieuekeÀe ³eeblegve yeeÈ³eeb®³ee O³es³eHegleeameeþer®³ee
Oe[He[erDee[ ³esCeeN³ee De[®eCeeR®ee ®eb®egHe´JesMe Ie[lee s. ³eelegvener cebiesMe yeeÈ³ee ®esceveesO³ew³e& efìkeÀJetve
Oeje³e®ee He´³elve keÀjle Demeleebvee Heefnu³ee DebkeÀe®³ee MesJeìer He´oerIe& [esDejyesue Je keÀeveeleues efkeÀ[ s
HeUeJesle Demee JeepeCeeje efye iegue JeepeJelees. ne efyeiegue veeìkeÀeleerue Heg{®³ee De[®eCeeR®³ee ceeefuekesÀ®es
KeCeKeCeerle HegJe&meg®eve keÀjlees. DeeefCe vescekesÀ keÀesCe Deeues ,keÀe³e Peeues. ³eeefJekeÀjlees. ogmeN ³ee DebkeÀele, DeeOeer®³ee DebkeÀeleerue De[®eCeer yejesyej efyeiegueJeeues ceecee, MeketÀ, efle®eer DeeF&,
MeketÀuee Yesìe³euee ³esCeejs YeeJekeÀJeer Je ®eBefHe³eve De@Leueerì jlevekegÀceej yeeÈ³eeuee DeeHeu³ee cesJnCeer®³ee
mLeUekeÀefjlee Yesìg HeenCeejs keÀeìojs ³ee meeN³ee®³ee ieje[³eele meeHe[tve, Ke®eea neleefJeMJeeme nele
yeeÈ³ee DeeefCe l³eeuee DeY³eeme keÀje³euee efceUJee ³eemeeþer HejesHejerves He´³elve keÀjCeejs Meeblee Je cebiesMe
efomeleele.
Heefnu³ee DebkeÀeb®³ee leguevesle DeefleMe³e ieefle ceeve IeìveeHe´mebie Demeuesu³ee ³ee DebkeÀele SkeÀe
ìHH³eeJej, cebiesMe ’Heej Jeeì ueeJelees meieÈ³ee b®eer -meieÈ³ee DeeJeepeeb®eer “ Demes cnCetve yeeÈ³eeuee ³ee
meeN³ee keÀuekeÀueeìeletve mees[efJeC³eemeeþer meg$es neleer Ieslees. HeCe l³ee®e JesUer, ³ee DebkeÀe®³ee MseJeìer,
cebiesMe®³ee ®egueleceeJeme Deel³ee De©bOeleeryeeF&, l³eeb®es menkeÀejer leesHeÀKeeves ceemlej DeeefCe l³ee®eyejesyej
menueeruee Deeuesueer MeeUsleueer ®eeUerme cegues Oe[keÀleele DeeefCe cebiesMe®³ee He´³elveebJej Hegvne SkeÀoe H eeCeer
efHeÀjles. eflemeN³ee DebkeÀele Meeble e®³ee menkeÀe³ee&ves mJe³ebHeekeÀIejele ueHegve DeY³eeme keÀjCee je yeeÈ³ee, leer
yeensj iesu³eeJej Hegvne ³ee meeN³eeb®³ee keÀ®eeì³eele meeHe[lees. DeeOeer®³ee De[®eCeer þeCe ceeb[tve
Demeleevee®e veeìkeÀe®³ee M esJeìer, cebiesMe®³ee IejepeJeUerue cewoeveeJej one efoJeme `efJeMJeMeebleerkeÀjlee
cene³eeie' nesCeej Demeu³ee®es mecepeles. ³ee meeN³ee keÀesueenueeves meb³ece megìgve yeeÈ³ee `Keec eesMe' Demes
G®®e mJejele Deesj[lees. #eCeYej meejs Meeblener nesleele. He Ce Heg{®³ee®e #eCeer cene³eeiee®³ee ieeWieeìer
DeeJeepeeme meg©Jeele nesTve, l³eele yeekeÀer®ee ieuekeÀe efcemeUgve yeeÈ³ee®ee ``Kee ceesMe'' l³eele Jeengve
peelees DeeefCe yeeÈ³ee Je cebiesMe®³ee mJeHveeb®es keÀuHeveeb®es l³eeb®³ee HeefjefmLeleervegmeej (p eer keÀe³ece l³ee®³ee
neleeHeueerkeÀ[s®e jenleebvee efomeles) nleeMe nesCes, ³ee efJeogJej veeìkeÀ mebHeles. ³ee veeìkeÀe®³eemunotes.in

Page 26

26keÀLeej®evesleerue DeJekeÀeMe³eespevee efJeMesKeesueer ( Heefnuee DebkeÀ les yeen sj®³ee Keesueerleerue SkeÀ keÀesHeje, ìsyeueeKeeue®eer peeiee (ogmeje DebkeÀ) les
mJe³ebHeekeÀIej Je l³ee®ee HeesìceeUe (eflemeje DebkeÀ) ner yeeÈ³ee®³ee DeY³eemeekeÀefjlee GHeueyOe peeiesle
Peeuesueer HeefjJele&ve yeesuekeÀer Deens le GHeueyOe DeJekeÀeMeele ìHH³eeìHHeeves Jee{le iesuesu³ee Hee$eebcegUs
cegUele lees DeJekeÀeMe p³eeb®ee (c ebiesMe Je Meeblee) DeeefCe p³eeb ®³eemeeþer mepeJeuesueer (yeeÈ³ee) l³eeb®eer®e
l³eeJej melleeve G©ve ; ogmeN³eebveer®e MekegÀ®eer DeeF&, ceecee, De ©bOeleeryeeF&®³ee MeeUsleerue cegues) lees
DeeJekeÀeMe yeUkeÀeJeu³eeves ef®e$e efomeles keÀener IeìkeÀ LesìHeCes l³ee DeeJekeÀeMe ve ³esleener.
OJeefveHeeleUerJej l³ee DeeJekeÀeMeele IegmeKeesjer keÀjleevee efomeleele (keÀeìojW®ee jsef[Dees, efle[keWÀ®ee
kegÀ$ee)
³ee veeìkeÀeleerue He´mebiej®eveslegve cebiesMeves yeeÈ³ee®³ee DeY³eemeekeÀefjlee GHeueyOe
JeeleeJejCeeefJeefJejesOeeYeemee®eer iebcelener ue#eCe er³e Deens.
³ee veeìkeÀele ue#e JesOegve IesCeejer SkeÀ efJemebieleer cnCepes `DeeiejkeÀj Je ce$ees' cebiesMeves
yeeÈ³eeuee mHegÀleea efceUeJeer cnCetve ceeP³ee Je©ve DeeiejkeÀjebveer lemeJeerj keÀe{gve leer DeY³eemee®³ee
Keesueerle ueeJeCes DeeefCe yeeÈ ³eeuee ®egkegÀve ceefue&ve ce$ees®eer leme Jeerj oeKeJeCes, ®egkeÀ ue#eele Deeu³eeJej leer
lemeJeerj Heeþceesjer keÀjCes ³ee He´mebieeleerue `DeeiejkeÀj Je cee$ees' ³ee efJemebieleerner SkeÀ meg#ce
He´leerkeÀelcekeÀlee Deens. cebiesMe, Meeblee, efJeÞJeeme, MeketÀ ner Hee$es efJeMesHee$es DekeÀef®e$eelcekeÀ vecegv³eeb®³ee mJe©Heener Deensle. DeeHeu³ee efce$eele ®eguele®egueleYeeJeeuee ceeieea ueeJet
HeenCeeje, efYe[mleHeCeecegUs Deeu³eeiesu³eeb®³ee DeeojeefleL³eele DeeHeu³ee Iejeleerue Meeblelee njJetve
yemeCeeje, neleeyeensj®³ee De[®eCeerlegve ceeie& keÀe{C³eemeeþer DeeHeu³ee efce$ee®es ceveesyeue Gb®eeJeC³eemeeþer
Oe[He[le jenCeeje `cebiesMe' ne meece eC³e ceO³eceJeieea³e ie=nmLe GþeJeCee®es ef®e$euesuee Deens .`cebiesMe' ³ee
ceO³eceJeieea³e ie=nmLee®³ee HebHeeog<³eeb®ee DeeojeefleL³ee®eer peyeeyeoejer HesueleeHesuelee Yej[tve efveIeCeejer
l³ee®³eeMeer Je HeengC³eebMeerner keÀenerJesUe HejKe[HeCes, mHe<ìJelkesÀHeCeeves yeesueCeejer HeCe ³ee HeefjefmLeleerlegve
mJeleë ®eer megìkeÀe keÀ©ve ve IesT MekeÀCeejer, l³eecegUs eflemeN³ee DebkeÀe®³ee meg©Jeeleerme ceveeleu³ee
YeeJeveeb®ee mHeÀesì nesTve DeeHeu³eeuee Jes[ ueeieCeej Deens Demes cnCeCeejer `Meeblee' ner l³ee®eer Helveerner
ue#e JesOegve Iesles, ns m$eer -Hee$e leW[g uekeÀjeb®³ee Dev³e veeìkeÀebleerue m$eer -Hee$eeHe´ceeCes m$eer®eer keÀeW[er,
Iegmeceì J³ekeÌle keÀjCeejs Deens.
efJeÞJeveeLe Je MeketÀ ner Hee$es DeekeÀef®e$eelcekeÀ vecegves ³ee mJe©Hee®eer veenerle, Demes veener Hejbleg
l³eeHeueerkeÀ[sner l³eeb®es ³ee veeìkeÀele mLeeve Deens .Hejer#ee GÊeeaCe& neslee ³esle veener cnCetve ueive ve
keÀjlee Deeuesu³ee cebiesMe®³ee ceveeleerue o[Heuesu³ee uewefiebkeÀ F®íevee `MekegÀ' ®esleJeles; lej Hej er#ee, ceie
veeskeÀjer, ceie ueive mebmeej, ceie Heg{s keÀe³e ³ee JeeU³e e®³ee ceveelener DeOegveceOegve [eskeÀeJeCeeN³ee HeCe
o[Heu ³ee iesuesu³ee Dee³eg<³eele efveSkebÀojerle Heenlee, ³ee veeìkeÀeleerue Hee$eeb®ee DeveskeÀ Jeleg&Ue b®ee Demee J³et np e e CeJelees .
ceOeesce®e SkeÀe íesì³ee Jeleg&Uele yeeÈ³ee Je l³ee®es Heefj#ee GleeaCe& nesC ³ee®es Gef Î<ì ³ee iees<ìer Deensle.
l³eeb®³ee YeesJeleer `cebiesMe' Je `Meeblee' ³eeb®es mebj#eCe keÀJe®e ³ee mJe©Hee®es Jeleg&U Deens ³ee keÀJe®ee®³ee
YeesJeleer efJeIv ekeÀejer Hee$eeb®eer Jeleg&Us Jee{le peeleele, l³eeb®³ee YeejeHeg{s mebj#eCe keÀJe®e ogyeUs þjles,
DeeefC e l³ee Jeleg&Ueleerue ns efJeIve keÀejer IeìkeÀ cegK³e Hee$ee®³ee YeeweflekeÀ Je ceeveefmekeÀ DeJekeÀeMeeJejmunotes.in

Page 27

27Deefleke´ÀceCe keÀjC³ eele ³eMemJeer nesleel e. efJeIve keÀejer Hee$ee bHewkeÀer keÀener Hee$es ner yeen³emlejeJe j®eer efJeIves
DeeCeCeejer Deensle. lej Me kegÀ efJeÞJeveeLe meejKeer keÀener Hee$es ner yeeÈ³ee®³ee ceveele KeesueJej o[gve
Demeuesu³ ee keÀener He´sjCeeb®³ee He´Ívee le DeefJeDeeCeCes, Hee$eeb®es keÀeÈ³ee -Heeb{N³ee jbieele ef®e$eCe ve keÀjlee JeemleJe oMeea mebefceÞe ef®e$eCe keÀjCes, ceeveJeer
ceveele KeesueJej o[gve jenCeeN³ee uewefiekeÀ He´sjCee veeveeefJeOe Yeerleer. Demegjef#e lelee ³eeb®ee meg#ce JesOe IesCes,
ner leW [guekeÀjeb®³ee veeìkeÀebleerue Hee$eef®e$eCee®eer JewefMe<ì³es ³eener veeìkeÀele efomeleele. DeeiekeÀj (ceeUt
³eeJej OegU Keele He [uesu³ee ceO³eceJeieea³e yegef×peerJeer meceesefjue O³es³eHe´JeCeles®ee DeeoMe&) Je ce$ees l³eeb®³ee
Deblece&veele o[Heuesueer uewefiekeÀ He´sjCee ³ee He´leerkeÀeblegve leW[guekeÀjebveer ceO³eceJeieea³e ceneje<ì^er³eeb®³ee
peerJeveebleerue SkeÀe DeblejefJejebOeeefJe4.5 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe 'ceOeerue Hee$e ef®e$eCe
³ee veeìkeÀele HebOeje Hee$es Je ®eeUermeskeÀ MeeUkeÀjer cegues jbieceb®eeJej ³esleele ³eeHewkeÀer `yeeU'
[HeÀUeHegjkeÀj ns He´cegKe Hee$e Deens. `cebiesMe YeW[s, Meeblee ner yeeÈ³ee®³ee G efÎ<ì Hegleeale l³eeuee ceole
keÀ© HeenC eejer oesve menekeÀejer Hee$es Deensle efJeÞJeeveeL e, ceecee, MekegÀ, De©b OeleeryeeF& ns cebiesMe ®es ot j®es
veelesJeeF&keÀ ,keÀeìojs efle[kesÀ ns cebiesMe ®es Mespeejer; leesHeÀKeevesceemlej Je ®eeUerme cegues (De©bOeleeryeeF¥Meer
mebyeefOele) YeeJekeÀJee r, ®e@efHe³eve De@Leefueì jlevekegÀceej (MekegÀ Meer me yebefOele) leerve yewjeieer (ceneLeiee®es
He´efleefveOeer) ns cebiesMe efkebÀJee yeeÈ³eeMeer He´l³e#eleë mebyebefOele vemeuesues keÀener ueeskeÀ DeMeer yeeU³ee®³ee
DeY³eemeele keÀUle vekeÀUle De[LeUs De eCeCeeN³ee HegmkeÀHee$eeb®eer He´®eb[ ieoea ³ee veeìkeÀele Deens cee$e
ner ieoea veeìkeÀeleerue keÀLeevekeÀeMeer megmebiele jerleerves Deeuesueer Deens efkebÀyengvee veeìkeÀe®³ee meg©Jeeleerme
oesve-leerve Hee$eebcegUs efveJeeble JeeìCeeje DeJekeÀeMe `keÀ eJeÈ³ee®³ee' MeeUsle HeefjJeleeale neslees. ns
GÊejesÊej Jee{le iesuesu³ee ³ee Hee$eeb®³ee ieoeacegUs DeOeesjsefKele Peeues Deens. jbieceb®eeJej ve ³esCeejs, HeCe
yeeÈ³eemeeþer mepeefJeuesues mJeleb$³e Keesueer yeUkeÀeJetve yemeuesues DeeF&®es ®es Hee$ener ue#eCeer³e Deens.
ner meJe& Hee$e ceO³eceJeiee&leerue Demegve `vee³ekeÀ -Keuevee³ekeÀ' ³ee JeieeakeÀjCeele yemeCeejer
veenerle `yeeÈ³ee [keÀUeHegjkeÀj' ®es veeJe l³ee®ee mebkeÀes®eer DeelceefJeÞJeemejefnle, efYe[mle mJeYeeJe
l³ee®eer meceev³e mJeHves, ce veelegve HejeYegle Demeu³eecegUs l³ee®es De[®eCeerHeg{s ®eìkeÀve ieefueleiee$e nesCes.
ns keÀener®e vee³ekeÀe®³ee HeejbHeeefjkeÀ DeeoMe&mJe©Heer mebkeÀuHevesMeer veeles meebieCeej veener l³ee®es ef®e$eCe
Heenleevee ie[keÀN³eebvee®e cegkeÀvee³ekeÀe®eer Jeej bJeej DeeþJeCe nesles .yeeÈ³ee®³ee DeY³eemeele J³el³e³e
DeeCeCeejer Hee$es ner l³eeuee $eeme Ðee³e®ee cnCegve lemes peeCeerJeHegJe&keÀ ê<þeJ³eeves Jeeiele vemeu³eecegUs
leerner `KeueHee$e' ³ee ÞesCeerleerue veJnsle .³ee meJe&$e Hee$eeb®eer DeeHeeHeueer GMe er Gef Î<ìîes Deensle ceecee -
IejeC³ee®³ee Deye´®es j#eCe MekegÀ -pees[eroej efceUJeCes; keÀeìojs JesJnermeeþer mLeUmebMee sOeve Fl³eeoer
yeeÈ³ee®es Gefo<ì Je ³ee Hee$eeb®eer Gefo<ìs ³eeb®³eele ìkeÌkeÀj Ie[le jenles DeeefCe l³eelegve yeeÈ³eeuee®es
efJeIve GYes jenleele.
4.5. 1yeeUîee [HeÀueeHetjkeÀj ë-yeeÈ³ee [HeÀueeHetjkeÀj ns `keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' n³ee veeìkeÀeleerue
He´cegKe Hee$e Deens. veeìkeÀe®ee lees vee³ekeÀ Deens. yeeÈ³ee [HeÀueeHet jkeÀj ®es veeJe l³ee®ee mebkeÀes®eer
HeefjefmLeleerMeer MejCe Je De elceefJeMJeeme jefnle mJeYeeJe. cejeþerleerue DeeoMe& veeìkeÀe®³ee yejesyejerMeer
veener yeeÈ³eeuee meueie leerve JeDeelee cee$e keÀe efnner keÀ©ve ner Heefj#ee mees[eJee ³e®eer Deens. meer.S. DeY³eemekeÀefjlee efveJeebleHeCee,munotes.in

Page 28

28mJelebb$eHe Cee Je Meeblelee efceUeJeer. ³eemeeþer lees DeeHeue eefpeJeueie efce$e Demeuesu³ee cebiesMe Yes[³eeb®³ee Iejer
cnCepes HegC³eele 15 efoJemeeb®eer megÆer IesTve jne³euee peelees. yeeUe lesL es Heesnes®eu³eeJej veblej cebiesMe®es
Mespeejer l³eeb®es peJeU®es ogj®es veelesJeeF&keÀ yeeÈ³ee®³ee SkeÀeie´HeCes DeY³eeme keÀjC³ee®³ee He´³elveele
De[LeUe efvecee&Ce keÀjleele l³eecegUs DeelceefJeMJeeme njJegve yemeuesuee yeeÈ³ee ³ee De[®eCeerHeg{s nleye ue
þjlees Je HeefjefmLeleeruee MejCe peelees.
³ee veeìkeÀele yeeÈ³ee l³ee®es veeJe l³ee®³ee mJeYeeJe, l³ee®es O³es³e He´leer®³ee ceeiee&leerue DeG®eCeer
l³ee®es ef®e$eCe Deeues Deens l³ee®³ee ef®e$eCeelegve meJe&meeceev³e ceevemee®es ©He Deeues Deens. m eeceev³e
ceevemee®³ee peieC³eeleerue keÀ©CeemHeo DeOeesjsefKele kesÀueer Deens. meeceev³e p³eele Deieoer meecee C³e
ceeCegme DeeieeflekeÀ neselees. Demes leW[guekeÀjebveer yeeÈ³ee [HeÀueeHegjkeÀj ³ee ceeO³eceelegve met ef®ele kesÀues
Deens. SkegÀCe®e yeeÈ³ee [HeÀueeHegjkeÀ jner meJe&meeceev³e ceO³eceJeieea³e ceneje<ì^er³eve cee Cemee®eer He´eflecee
Demes cnCelee ³esles.
4.5. 2cebiesMe YeW[s ë -cebiesMe YeW[s ne keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe ³ee veeìkeÀeleerue efJeMesHee$e Deens veeìkeÀe®ee v ee³ekeÀ yeeÈ³ee [HeÀueeHegjkeÀj l³eeb®ee cebiesMe YeW[s ne efpeJeueie efce$e Deens lees
HegC³eeleerue SkeÀe Jee[³eele 17 vebyej®³ee Keesue erle jenelees Deens .Meeblee ns Helveer®es veeJe Deens. cebiesMe
efjme®e& De efmemìbì ®eer veeskeÀjer keÀjlees. l³ee®³ee ®e Iejele efJeMJeveeLe ne l³ee®ee ®eguele YeeTner jenlees
Deens SkegÀ Ce®e l³ee®es ceO³eceJeieea³e kegÀìgbye Deens. DeeHeuee efce$e yeeUe [HeÀueeHegjkeÀj ³eeuee leerve JeC.A. ®eer Heefj#ee mees[efJelee Deeuesueer veener. ³eeJel³ee®³ee ³ee O³es³eHegleea meeþer cebiesMe l³eeuee HegC³eele mJeleë®³ee Iejer ³esC³ee®es efveceb$eCe oslees.
yeeÈ³eeuee DeY³eemeekeÀefjlee efveJeebleHeCee, mJeleb$eHeCee Je Meeblelee efceUeJeer. lemes®e
DeY³eemeemeeþer He´eslmeen ve JeeleeJejCe efceUles. Helveer Meeblee efn®³ee menkeÀe³ee&ves ®eew³eve le³eej kesÀueer
Deens. l³ee®³ee DeY³eemeemebyebOeer keÀener keÀuHeveener cebiesMe vesjbieJeueer Deens. DeeHeueer Helveer Meeblee Je ®eguele
YeeGÀ efJeMJeveeLe ³eebvee yeeUeuee efveJee bleHeCee D eeefCe MeebleHeCee ³eemeeþer met ®evee oslees. yeeÈ³ee
Deeu³eeveblej l³eeuee DeY³ee meemeeþer He´sjCee efceUeJeer ³eemeeþer DeeiejkeÀjeb®ee HeÀesìesner ueeielees. veblej
yeeÈ³ee®³ee DeY ³eemeele DeveskeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. lesJne l³eeleg ve yeensj keÀe{C³eemeeþer He´³elve
cebiesMe ®ekeÀjlees. DeeHeu³ee efce$ee®es ceveesyeU Gb®eeJeC³eemeeþer Ie[He[le jenCeeje cebiesMe KejeKegje
meeceev³e ceO³eceJeieea³e cee Cemes HejmHejebvee DeeHeu³ee kegÀJeleerHe´ceeves ³eLeesef®ele ceole keÀ© Heenleele. c ee$e
ceO³eceJeieea³e cee Cemee®eer ceeveefmekeÀlee HeefjefmLeleer MejCe De meu³eeves leer HeefjefmLeleerlet ve mJeleë®eer megìkeÀe
keÀ©ve Iesle veener. HeefjCee ceer DeeieeflekeÀ nleyeU nesleele. cebiesMener DeMee HeefjefmLeleerves nleyeU þjlees.
efce$ee®³ee S keÀeie´HeCes DeY³eeme keÀjC³ee®³ee He´³elveele efvecee&Ce Peeuesu³ee De[®eCeeR®eer ceeefuekeÀe l³eeuee
mebHeefJelee ³esle veener. DeMee He´keÀejs cebiesMe ceO³ece Jeieea³e ie=nmLeeb®eer J³ekeÌleerjsKee Deens.
4.5. 3veeìkeÀe leerue Flej Hee$e ë-efJepe³e leW [guekeÀj ³eeb®³ee `keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀele
Hee$eeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleerme Deveg©He, menpe, mJeeYeeefJekeÀ, JeemleJe oMeea Yeemeg©Jeeleerme cebiesMe YeW[s Je keÀe ìojs ³eeb®³eeleerue mebJeeo legìkeÀ DeO³ee& efkebÀJ ee yeeÈ³ee Je efJeMJeveeLe
³eeb®³eeleerue mebJeeo legìkeÀ, DeO³ee& JeekeÌ³eeb®ee Deeuee Deens. ³eeJe©ve ³ee veeìkeÀele ceervemebJeeo Demegve
Hee$es keÀceer yeesuegve peemle met ®eJeleele .n su e # e e l e³ e s l el ³ e e c e g U sm e t ®ekeÀlee ne veeìkeÀe®³ee YeeefJeMes

Page 29

29cebiesMe, Meeblee n³ee veJeje yee³ekeÀes® ³ee mebJeeoe®eer Yeel³eeb®³eeleerue JeeoefJeJeeo ³eele menpe mebJeeoer YeeveeìkeÀe®³ee YeecegueeKeleeR®ee GHe´s jkeÀe®eer Yeenesle ns JeemleJeHeCes J³ekeÌle nesles ce biesMe®³e e leeW[er menpeHeCes DeOet veceOegve Fbie´peer Meyo ³esleele l³eelegve
ceO³eceJeieea³e ceeCemeeuee Fbie ´peer®eer keÀMeer Dees{ Jee{les lesner ³ee veeìkeÀelegve J³ekeÌle nesles. ns veeìkeÀ
efJeveesoer He´Je=Êeer®es Demeu³eeves GHeneme, efJeveesoerlc ekeÀlee, meg#ce jbie jbpekeÀlee ns ner veeìkeÀe®³ee YeeDeens. ³ee veeìkeÀe®ee vee³ekeÀ yeeÈ³ee [HeÀueeHegjkeÀj ³eeb®³ee Deeiecevee®es He´mebie Je MesJeì®ee KeeceesMe ³ee
Meyoebveer nesles. ³eele yeeÈ³ee efoJemeWefoJeme keÀmee Deyeesue nesle iesuee n s leW[guekeÀjebveer ceeb[ues Deens.
l³eelegve ceO³eceJeieea³e ceeCet me HeefjefmLeleerHeg{s keÀmee nleyeU neslees. lees keÀceer legìkeÀ yeesuele peelees. ns
Yeener veeìkeÀeb®ee efJekeÀeme mJeYeeefJekeÀHeCes neslees. l³eecegUs ³ee veeìkeÀe®eer mebJeeoMewueer ns veeìkeÀe®es meeceL ³e&
Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeletve HeoJeer ceneefJeÐeeue³ee®³ee He´LeceJeOe[s, HeÐe Jes®es ³eeb®³ee DeO³e³eveekeÀ[tve meceie´ meeefnl³eke=Àleer®³ee DeemJeeoe®³ee, DeY³eemee®³ee efoMesves
vesCes; `veeìkeÀ' ³ee keÀueeHe´keÀej®ee Je meeefnl³eHe´keÀeje®ee mew×eeveerkeÀ Heefj®e³e keÀ©ve osCes; DeeefCe ³ee
mew×e efvekeÀ Heefj®e³ee®³ee meboYee&letve DeY³eemeke´Àceele vesceuesu³ee oesve veeì³eke=ÀleeR®es `mebefnlee'³ee
HeeleUerJej DeemJeeove Je DeO³e³eve keÀ©ve IesCes, ner He´Lece me$eeleerue `cejeþer Jee*ce³e' ³ee efJeDeO³e³eve -DeO³eeHeveHe´efke´À³es®eer GÎer<ìs nesle. l³ee Î<ìerves. `keÀeJeÈ³ee®eer MeeUe' Je `jeefnues otj Iej
ceePes' ³ee veeìkeÀeb®³ee DeO³eeHeveekeÀefjlee, cejeþer veeìHejbHejs®³ee meboYee&le les efJeefMe<ì veeìkeÀ keÀesCel³ee
ìHH³eeJej ³esles ne meboYe&; veeìkeÀkeÀeje®eer JewefMe<ì³es; me befnlee Je He´³eesieefJeDeeMe³e -efJeYeeefDeekeÀueveele ³esT MekeÀCeeN³ee mebYeeJ³e De[®eCeer Je l³eeJejerue mebYeeJ³e GHee³e, DeMee keÀener
IeìkeÀebyeeyele HetJe&le³eejer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es Jee{les.
4.6`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®es Deek eÀueve
Yeejleer³e Je peeieeflekeÀ HeeleUerJej cejeþer jbieYetceer®eer mJeleb$e DeesUKe p³eeb®³ee veeìkeÀebletve
efvecee&Ce Peeueer; l³ee efJepe³e leW[guekeÀjebefJeueefueleuesKeve, ef®e$eHe ì HeìkeÀLee Deeoer He´keÀejeleerue ³eespeoeveeefJeefve³elekeÀeefuekeÀeble, DeelebjpeeueeJej efJeHegue ceenerleer GHeueyOe Deens. ³eebleerue keÀener GHe³egkeÌle þ©
MekeÀleerue Demes meboYe& He´mle=le efveyebOee® ³ee DeKesefjme vecego kesÀues Deensle. leW[guekeÀjeb®³ee veeìkeÀelegve
1955 les 1989 ³ee cejeþer He´e³eesefiekeÀ jbieYegefce®³ee megJeCe&keÀeUeuee DeekeÀej ueeYele iesuee. cejeþer
veeì³eHejbHejsJej He´YeeJe ieepeJele He´m LeeefHele ceO³eJeieea³e DeeefYepebv ee®eer ceeveefmekeÀlee, l³ee®eer
veeì³eefJeDeHes#ee l³eeb®es DevegmejCe Devegjbpeve keÀje³e®es veekeÀeefjle leW[guekeÀjebveer cejeþer veeìkeÀebleerue DeeMe³e -
efJe

Page 30

30efJeefJeOe mlejeleerue efJeefJeOe He´keÀej®eer cee Cemes. l³eeb®e sDee³eg<³e, YeeJeyebOe, veelesmebyebOe, Jeemevee, YeeJevee,
jeieu eesYe, GoeÊelee, DeOecelee, meeceL³e& nleyeuelee ³eeb®es ef®e$eCe keÀjerle Deeuesues efomeleele.
leW[guekeÀjebveer cee CemeebceOeerue megmebmke=Àleles®³ee cegKeJeì³eeDee[ o[Heu³ee iesuesu³ee Deeef oce
He´sjCeeb®ee (efnmee Je ueQ efiekeÀlee) JesOe Iesleuesue ee f o m e l e e s .l e e s H e ³ e ¥ l e ® ³ e ev e e ì ³ e H e j b H ejsleerue HeewjeefCekeÀ Je
SsefleneefmekeÀ cejeþer veeìkeÀebleerue Deemeecee v³e, YeJ³eefoJ³e J³ekeÌleerjsKeeb®³ee HeeMJe&YegefceJej, leW[guekeÀjebveer
meecee v³e cee Cemee®es meecee v³e peieCes, cejeþer veeìkeÀe®³ee Dee Me³ee efJeÍJee®³ee keWÀêmLeeveer DeeHeues
veeìkeÀe®ee efJeHe´s#ekeÀevegve³e Pegbiee©ve osle veeì îeevegYeJe, veeìkeÀe®eer He´ke=Àleer ³ee vegmeej ³ee IeìkeÀeb® eer veJej®evee keÀjCes
DeeefCe meJee&le cenlJee®es cnCepes, ³ee veJ³ee JeUCeeyeeyele efJejesOe efìbieue, Jeeo DeMee He´efleke´Àer³ee Gceìle
Demeleebvee, mJeleë®³ee YegefcekesÀJej þece jengve veeì³ekeÀceea®³ee Heg{®³ee efHe{erkeÀefjlee efoMeeoMe&keÀ þjCes,
ns leW[guekeÀjeb®es cejeþer veeì³eHejbHejsleerue ³eesieoeve Del³eble cenlJeHetCe& Deens.
1950 -55 HegJeea®³ee cejeþer veeì³eHejbHejs®³ee leguevesle efJepe³e leW[guekeÀjeb®³ee `ie=nmLe'
(`keÀeJeÈ³ee®eer MeeUe '³ee veeìkeÀe®es HegJe&©He 1955) `ceeCegme veeJ ee®es yes ì' ³ee DeejbYeer®³ee veeìkeÀe®ee
JesieUsHeCee Meeblee ieesKeues ³ee®³ee Heg{erue efJeOeeveelegve mecepegve Ieslee ³esl ees.
“Tendulakar’s early plays were the first in marathi theatre to
bring the realities of mordern urban life to the state. Thi sw a sad e a r
break from the sententious. Sentimental and melodramatic plays
that dominated the mainsteam stage of time with his modern
themes came a new language crisp and understated.”
(http://www.duanidia.com/anatysis/report -vijay -Tendulkar -is
scat hing -interpreter -of-maladies -4810, 29.05.2015)
`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀeleerue `yeeÈ³ee' ³ee He´cegKe He e$ee®es veeJe, l³ee®ee mJeYeeJe,
l³ee®es O³es³e, l³ee O³es³eHe´eHleer®³ee ceeiee&leerue De[®eCeer ³ee meieÈ³ee iees<ìeR®es meJe&mee ceeC³eë DeeefCe
meeceev³eeb®³ee peieC³eeleerue, l³eeb®³ee Oe[He[eRleerue nem³eemHeolee Je keÀ©CeemHeoe SkeÀe®e JesUer
DeOeesefjKeerle keÀjCeejer leW[guekeÀjeb®eer veeì³eMewueer, ner JewefMe<ì³es DeeefOe®³ee cejeþer veeì³eHejbHejs®³ee
leguevesle HeÀej®e Jes ieÈ³ee JeUCee®eer Jeeìleele.
4.7`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' meefnlee Je He´³eesieefJe`ie=nmLe' ns efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®es Heefnues veeìkeÀ 1955 meeueer oeceg keWÀkeÀjs ³eebveer
Yeejleer³e efJeo³ee YeJeve keÀueekeWÀêeleHexÀ meeoj kesÀues nesles . oesve He´³eesieeveblej ns veeìkeÀ yebo He[ues ³ee
veeìkeÀe®ee Heefnuee He´³eesie; lemes®e veeìkeÀ HeÀmeues. ³eeefJeefuene³e®es veener' Demee leW[guekeÀjebveer kesÀuesuee efveOee&j; Jeef[ueYeeJee®³ee He´es lmeeneve meuu³eevegmeej ³ee
veeìkeÀe®e s l³eebveer kesÀuesues Hegveuex Keve, ³ee meJe& iees<ìerefJeuesKevemebie´eneleerue SkeÀe uesKeele ceeefnleer Deeuesueer Deens.1963 meeueer jbiee³eve keÀefjlee leW[gu ekeÀjebveer
³ee veeìkeÀe®es Hegveues &Keve kesÀues. cegU ®eewkeÀì Heefnuee DebkeÀ ³eele yeoue veener. HeCe ogmeje eflemeje DebkeÀ Je
veeìkeÀe®es Meer(efJepe³ee Kees[s cnCepes®e efJepe³ee cesnlee) ³ee veeìkeÀe®ee He´³eesie jbiee³eve, cegbyeF&le ³ee mebmLesves efoveebkeÀmunotes.in

Page 31

315 ef[meWyej 1963 jespeer Yeejleer³e efJeOeeveYeJeve, cegbyeF& ³esLes je$eer mee[sDeeþ Jeepelee meeoj kesÀuee .³ee
He´³eesieeleerue efJepe ³ee Keesìs efoioefMe&kesÀves keÀefuHeuesuee MesJeì ne `keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®³ee
mebefnlesleerue MesJeìentve JesieUe neslee. ns leW[guekeÀjebveer He´mleeJeCesle vecego kesÀues Deens. ³ee veeìkeÀeb®eer
meefnblee Hee@H³eguej He´keÀeMeve, cegyeF & ³eebveer He´keÀeefMele kesÀueer Deens. (He´LeceeJe=Êeer 1964 les ogmejer DeeJe=Êeer
2005. efkeÀ 95 ©.) veeìkeÀ 95 He=<þe®es Deens. cegKeHe=<þ Je Deeleerue ef®e$es Jemeble mejJeìs ³eeb®eer
Demegve leW[guekeÀjebveer ns veeìkeÀ l³ee®³ee He´³eesieMeerue Oe[He[erle menHe´Jeemeer jeneruesu³ee oeceg keWÀkeÀjs,
DejefJebo osMeHeeb[s Deeoer SkesÀ keÀeU®³ee kesÀJeU Oe[He[l³ee v eeìkeÀJes[³ee le©Ceebvee DeHe&Ce kesÀues Deens.
4.8`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³e -efJeÍke
³ee veeìkeÀeb®³ee efJeefce$ee®³ee yeeyeleerle Ie[uesu³ee iees<ìer ne ³ee veeìkeÀe®ee yeerpem$eesle yeveuee Demes ³ee HegmlekeÀe®³ee
ceueHe=<þe Jej Jee®eeJe³eeme efceUles. HegC³eeleerue SkeÀe Jee[³eeleu ³ee SkeÀe Iejele jenCeeN³ee cebiesMe YeW[s ³ee
ceO³eceJeieea³e efjme®e& -Deeefmemìbì®³ee Iejer l³ee®³ee efveceb$e CeeJe©ve `yeeÈ³ee [HeÀUeHegjkeÀj' ne l³ee®ee
peerJeÞJekebÀþÞJe efce$e .leerve Je®³ee Heefj#es®³ee HegJe&le³eejer meeþer HebOeje efoJemee®eer me= <ìer IesTve jne³euee ³eslees. cebiesMeves l³eeuee
DeY³eemeekeÀefjlee efveJeebleHeCee, mJeleb $eHeCee Je Meeblelee efceUeJeer, He´eslmeenkeÀ JeeleeJejCe efceUeJes ³eemeeþer
pe³³ele le³eejerner kesÀuesueer Demeles. l³ee®e erHelveer Meeblee®esner l³eeuee menkeÀe³e& Demeles. HeCe yeeÈ³ee lesLes
Heesn®eu³eebveblej, cebiesMe Mespeejer, l³ee®es ogj®es veelesJeeF&keÀ DeeefCe yeeÈ³eeMeer Jee cebiesMeMeer meglejece mebyeOe
vemeuesue keÀen er meceepeIeìkeÀ l³ee®³ee ceeO³eceelegve yeeÈ³ee®³ee SkeÀeie´HeCes De Y³eeme keÀjC³ee®ee He´³elveeble
melele ef®eÊeLejejkeÀ De[®eCeeR®eer ceeefuekeÀe meg© nesles cegUele DeelceefJeMJeeme njJegve yemeuesuee yeeÈ³ee
³ee meeN³ee De[®eCeeR®³ee ceeN³eeHeg{s nley eue nesle peelees. DeefOekeÀeefOekeÀ veeGceso nesle peelees.
keÀener DeY³eemekeÀeb®³ee celes He´ke=ÀeflekeÀ¢<ì³ee efJe®eej keÀjlee ns veeìkeÀ efJeveesoer Deens .³ e eleerue
vecegvesoej Hee$es, l³ee®es JeeieCesyeesueCes, yeeÈ³ee Je cebiesMe®³ee keÀuHevee De eefCe He´l³e#eele keÀesmeUCeeN³ee
De[®eCeer ³eeleerue efJejesOeeYeeme oeKeefJeCeejs He´mebie ³eelegve nemHeÀerHkeÀlee efvecee&Ce nesles. HeCe efJeveesoer
Demeues, lejer ns veeìkeÀ megKeelce He´ke=Àleer®es veener ,efveKe UjbpeveHej veener. Gueì, SkeÀ meecee v³e
ceO³eceJeieea³e ceeCegme yeeÈ³ee, cebiesMe; l³ee®eer Dee³eg<³eeleerue meecee C³e Gefo<ì³es mJeHve yeeÈ³ee -meerS®eer
Hejer#ee Gleer Ce& nesTve, ®eebieuee ®eejHee®e npeej Heieej efceUJeCes ueive keÀ©ve `mebkesÀuee ueeJeCes' ,cebiesMe
DeeHeu³ee efce$eeuee H ejer#ee GleerCe& nesC³eemeeþer ®eebieuee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee Iejele
efveJeebleHeCee, Meeblelee efceUJegve osCes ³ee Gef Î<ì³eeb®³ee Hegleeale ³esCeeN³ee ®ecelkeÀeefjkeÀ HeCe meecee v³eeb®³ee
Dee³eg<³eele ³esT MekeÀleele. DeMee meecee C³e De[®eCe er (veelesJeeF&keÀ Iejele efþ³³ee cee©ve yemeves,
MespeeN³eeb®³ee kegÀ$³ee®es, jsef[Dees®es DeeJeepe IejepeJeU®³ee cewoeveele SKeeoe Oeeefce&keÀ meceejesn) ³ee
De[®eCeerHeg{s ³ee cee Cemeeb®es DeeieeflekeÀ nesCes, ³ee meeN³ee ef®e$eCeelegve leW[guekeÀj meec eeC³e ceeveJeer
peerJeveeleerue keÀ©CeemHeo, DeieeflekeÀlee DeLe&Megv³elee þmeJeleensle, Demes Jee ìle jenles. MeebleHeCes,
SkeÀeie´HeCes DeY³eeme keÀje³euee Deeuesu³ee yeeÈ³ee®³ee ieoea Je keÀuekeÀueeì ³eeb®³ee le[ejC³eele meeHe[Ces
³ee veeìkeÀe®³ee DeeMe³ eefJekeÀjerleer.... Demes ieeCes SskegÀ ³esles DeMeer Meer

Page 32

324.9`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' veeìkeÀeleerue Yee< ee DeeefCe mebJeeoMewueer
cejeþer veeì keÀHejbHejsle veeìkeÀejkeÀej®es YeeJeekeÌ³es ³eeb®ee Jej®eDeMee r menpemJeeYeeefJekeÀ JeemleJeoMeea mebJeeoYeekeÀeJeÈ³ee®eer MeeUe ³ee veeìkeÀelener He´l³e³eeme ³esles ³ee veeìkeÀe®³ee meg©Jeeleerme Deeuesuee cebiesMe Je
keÀeìojsceOeerue mebJeeoHe´mebie veeìke Àele yeeÈ³ee Je efJeÞJeveeLe ³eeb®³eele oeKeefJeuesues mebJeeoHe´mebie ³eebleerue
legìkeÀ. DeOeeacegOeea JeekeÌ³e efJe jeceeb®³ee efjkeÀec³ee peeiee Heenlee, ³ee veeìkeÀeleerue mebJeeo KegHe yeesuele
veenerle, HeCe KegHe meg®eJeleele ³ee veeìkeÀeleerue cebi esMe-Meeblee ³ee ceO³eceJeieea³e veJeje yee³ekeÀes®³ee
JeeoeJeeoerleerue YeemenpeHeCes DeOegveceOegve Fbie´peer Meyo, JeekeÌ³es ³esleele MeyoYeb[ej Je keÀuH eveeme=<ìer ce³ee&efole Demeuesuee
meeceev³e ceeCegme DeeHeu³ee YeeJevee efJe®eej, keÀuHevee ³eeb®³ee GlkeÀì DeefYeJ³ekeÌleermeeþer les®e les®e Meyo
keÀmes JeeHejlees keÀuHeveeb®eer, Meyoeb®eer keÀMeer HegveejeJe=Êeer keÀjlees. ns Heefnu³ee DebkeÀeleerue c ebiesMe DeeefCe
yeeÈ³ee ³eeb®³eeleerue mebJeeo eletve efomegve ³esles .³ee veeìkeÀele JesieJesieÈ³ee efþkeÀeCeer cebiesMe, Meeblee Je yeeÈ³ee
³ee leerve Hee$eeb®ee GêskeÀ oeKeefJeCeejs mebJeeoHe´mebie Deeues Deensle .l³eele meecee C³eceeCemeeuee DeeHeueer
Iegmeceìner keÀMeer, HegCe&HeCes J³ekeÌle keÀjlee ³esle vee ner ³ee®es®e leW[guekeÀj oMe&ve Ie[Jeleele. MesJeì®³ee
yeeÈ³ee®ee `KeeceesYeeJekeÀJeer Je jlevekegÀceej ³eeb®es DeeHeu³ee IejeC³ee®³ee Deye´gJejerue Deeke´ÀceCe jesKeC³ee®ee
He´³elve eleDemeuesu³ee ceeceeb®ee lees[e®³ee mebJeeoele Ssefleneefme keÀ veeìkeÀeleerue mebJeeoYeeGHe³eesie ,YeeJekeÀJeer®³ee lees b[e®³ee mebJeeoeble YeeJeieerleebleerue veepegkeÀmeepegkeÀ JeCe&ve ,Meslee r®³ee kesÀuesuee
GHe³eesie l³ee®es efJeÞJeeveeLeeves kesÀuesuee pee[er He=. 53 efJe[byeve ³eelegve HegveHejHejsleerue meebkesÀeflekeÀ
DeefYeJ³ekeÌleerMew ueer®es leW[guekeÀjebveer kesÀueues J³epeve ³eebpevener HeenC³eepeesies Deens .efJeMesceecee ³eeb®³ee G efÎ<ìe ®es meecee v³eHeCee,KegpesHeCee Je l³ee leguevesle l³eeb®³ee yeesueC³eeleerue SsefleneefmekeÀ
yeepee®³ee Mes ueerleerue DeJeepeJeer Demeecee C³e DeefJecee&o cebiesMe ``³eboe De ekeÀeMe keÀesmeUueb ,OejCeer ogYebieueer
Je[JeeveUeveb mec egê peeUuee efkebÀJee cegi³eebveer ces©HeJe&le efieUuee lejer yeeÈ³ee meer. S. ®³ee Heefj#esle
He=.29 ceecee,'' cee®ee&®³ee Meeruej#eCeeLe& IejeC³ee®³ee u eewefkeÀkeÀeLe& DeeefCe keÀle&J³ee®³ee HeeueveeLe& ceuee
DeeHeueer ceeieCeer veeFueepeeveb DeJnsjeJeer ueeiesue .(He=.70) ³eebleer efJemebieleer leW[guekeÀj þmeþMeerleHeCes
vepejsle DeeCeleele. YeeJekeÀJeer, jlevekegÀceej, MekegÀ, ceecee Deeefo Hee$eeb®eer mebJeeoYeeDekeÀef®e$eelcekeÀ Me wueerleerue ef®e$eCeeme Deveg©He Deens .³ee Hee$eeb®es D eke&ÀHeCee l³ee®³eeb YeeefJekeÀ ueJeJeerlegve
DeefOekeÀ GþeJeoej kesÀuesues efomeles .ns veeìkeÀ Jee®eleevee `cegkeÀvee³ekeÀ' ®eer ³eemeeþerner DeeþJeCe nesles
keÀer, ³ee veeìkeÀele yeeÈ³ee®³ee Deeiecevee®³ee He´mebie Je MesJeì®³ee `KeeceesHee$eeb®³ee ieuekeÌ³eele, ieoejesUle De[keÀuesu³ee `yeeÈ³ee' ³ee He´cegKe Hee$ee®³ee peJeUHeeme cegkeÀvee³ekeÀ
nesle iesuesuee efomelees l³eeuee meJee&le keÀceer Je meJee&le legìkeÀ mebJeeo efouesues efomeleele.
³ee veeìkeÀele Depegve SkeÀe e fþkeÀeCeer `cegkeÀvee³ekeÀ' ®eer DeeþJeCe nesles, leer cnCepes eflemeN³ee
DebkeÀele MekegÀ efJeÞJeeveeLeeuee ceeieCeer Ieeueles, l³eeJesUer efJeÞJe vee Lee®³ee JesieJesieÈ³ee YeeJeíìebleerue
YegkeÀC³eeefJeleW[guekeÀjebveer ³ee keÀmee efJemeg©Jeeleerme cebiesMe®es Iej, yeeÈ³eeuee DeY³ee meemeeþer GHeueyOe DeJekeÀeMe ³eeble nesle iesues u³eemunotes.in

Page 33

33yeoueebefJeyeeÈ³eemeeþer cebiesMeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeeJekeÀeMeele IegmeKeesjer keÀjerle iesuesu³ee DeeJeepeebefJejbiemeg®evee l³ee cegUs veeìkeÀ Jee®eleevee OJeefveHeefjCeeceemeefnle les DevegYeJelees Deenesle ,Demes Jeeìg ueeieues
mebJeeoeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee keÀueebvee DeHes#ee Je ue#eele ³esCeejer JemlegefmLeleer ³eeb®³eeleerue pegieueyeboer
keÀener He´mebieeleerue iebcele e fvecee&Ce keÀjles Goe. Heefnu³ee DebkeÀe®³ee MesJeì®³ee Yeeieeleerue cebiesMe yeeÈ³eeuee
Oeerj oslees, les He´mebie Heenlee ³esF&ue. cebiesMe -ceer meebielees, legPee DeY³eeme J³eJeefmLele (Heesjeb®ee Deesj[e)
J³eJeefmLele nesCeej ,keÀener keÀeUpeer cnCep es vesnceer®e keÀener ns Ie[Ceej veener keÀef®ele (jsef[³ees)
keÀef®®ele kesÀJne lejer l³ee®eb FlekeÀe ceeCeg®e I³ee³euee vekeÀes ceer meebielees keÀeìH³eeN³eeuee (kegÀ$³eeb®eer YegbkeÀ)
DeeefCe eflepJe³eeuee HeCe ... leg ³esCeeN³ee cegntlee&Jej mekeÀeUer keÀeskeÀerU Deesj[le neslee yeensj -Deke´gÀDeue
keÀeskeÀerU lesJne®e ceer mecepeeues keÀer ne MegYeMekegÀve Deens! Heesjb, jsef[³ees, kegÀ$ee meieUeSkeÀe JesUer keÀener
JesU yeeÈ³ee®ee DeeefCe cebiesMe ieHHee .“³ee mebJeeoHe´mebieele ³ee veeìkeÀeleerue me bJeeoYeejbiemeg®evee, efJejeceefJe4.10 meceejesHe

munotes.in

Page 34

34IeìkeÀ -5
`keÀeJeUîee®eer MeeUe'
³ee veeìkeÀe®es Jee*dce³eerve cet u³eceeHeve
Ieìke Àj ® e v e e:
5.1 ÒemleeJevee
5.2 veeìkeÀkeÀej efJepe³e leW[guekeÀj Je 1955 ne ìHHee
5.3 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' : mebefnlee Je Òe³eesieefJe5.4 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' : DeeMe³e -efJe5.5 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe ' : keÀLeevekeÀj®evee
5.6 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' : Hee$ej®evee Je Hee$eef®e$eCe
5.7 `keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' : Yeeef5.8 meceejesHe
5.9 meboYe&ûebLe met®eer
5.1 ÒemleeJevee
cejeþer meeefnl³eeleerue p³es<þ veeìkeÀkeÀej cnCetve efJepe³e leW[g uekeÀj Heefjef®ele Deens.
meceepeeleerue JeemleJe peerJeve ef®e$eCe l³eebveer veeìkeÀeletve kesÀues Deens. ceeveJeer cevee®eer efJeefJeOe le³eeb®eer
ceeveefmekeÀles®ee JesOe ÒeecegK³eeves l³eebveer veeìkeÀeletve Iesleuee Deens. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®ee vee ìkeÀe®ee
DeY³eeme keÀjlee ³eeJee ³ee nslegves ns veeìkeÀ DeY³eemeeuee ueeJeC³eele Deeues Deens. G®®e ceeO³eefcekeÀ
mlejeletve HeoJeer ceneefJeÐeeue³ee®³ee He´LeceJeDeO³e³eveekeÀ[tve meceie´ meeef nl³eke=Àleer®³ee DeemJeeoe®³ee, DeY³eemee®³ee efoMesves peeCes;lemes®e `veeìkeÀ'
³ee keÀueeHe´keÀej®ee Je meeefnl³eHe´keÀeje®ee mew×eeveerkeÀ Heefj®e³e keÀ©ve osCes; DeeefCe ³ee mew×eefvekeÀ
Heefj®e³ee®³ee meboYee&letve DeY³eemeke´Àceele vesceuesu³ee oesv e veeì³eke=ÀleeR®es `mebefnlee'³ee HeeleUerJej
DeemJeeove Je DeO³e³eve keÀ©ve IesCes, ner He´Lece me$eeleerue `cejeþer Jee*ce³e' ³ee efJeDeO³eeHeveHe´efke´À³es®eer GÎer<ìs Deens le. l³ee Î<ìerves. `keÀeJeÈ³ee®eer MeeUe' Je `jeefnues otj Iej ceePes' ³ee
oesve veeìkeÀeb®³ee DeO³eeHeveekeÀefjlee, cejeþer veeì îeHejbHejs®³ee meboYee&le les efJeefMe<ì veeìkeÀ keÀesCel³ee
ìHH³eeJej ³esles ne meboYe&; veeìkeÀkeÀeje®eer JewefMe<ì³es; mebefnlee Je He´³eesieefJeDeeMe³ e-efJeYeeefDeekeÀueveele ³esT MekeÀC eeN³ee mebYeeJ³e De[®eCeer Je l³eeJejerue mebYeeJ³e GHee³e, DeMee keÀener
IeìkeÀebyeeyele HetJe&le³eejer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es Jee ìles.munotes.in

Page 35

355.2veeìkeÀkeÀej efJepe³e leW[guekeÀj Je 1955 ne ìHHee
Yeejleer³e Je peeieeflekeÀ HeeleUerJej cejeþer jbieY etceer®eer mJeleb$e DeesUKe p³eeb®³ee veeìkeÀebletve
efvecee&Ce Peeueer; l³ee efJepe³e leW[guekeÀjebefJeueefueleuesKeve, ef®e$eHeì HeìkeÀLee Deeoer He´keÀejeleerue ³eespeoeveeefJeefve³elekeÀeefuekeÀeble, DeelebjpeeueeJej efJeHegue ceenerleer GHeueyOe Deens. ³eebleerue keÀener GHe³egkeÌle þ©
MekeÀleerue Demes meboYe& He´mle=le efveyebOee®³ee DeKesefjme vecego kesÀues Deensle. leW[guekeÀjeb®³ee veeì keÀelegve
meve1955 les 1989 ³ee cejeþer He´e³eesefiekeÀ jbieYegefce®³ee megJeCe&keÀeUeuee DeekeÀej ueeYele iesuee. cejeþer
veeì³eHejbHejsJej He´YeeJe ieepeJele He´mleeefHele ceO³eJeieea³e DeeefYepebvee®eer ceeveefmekeÀlee, l³ee®eer
veeì³eefJeDeHes#ee l³eeb®es DevegmejCe. Deve gjbpeve keÀje³e®es veekeÀeefjle leW[guekeÀjebveer cejeþer veeìkeÀebleerue DeeMe³e -
efJeefJeefJeOe mlejeleerue efJeefJeOe He´keÀej®eer ceevemes. l³eeb®eer Dee³eg<³e, YeeJeyebOe, veelesmebyebOe, Jeemevee, YeeJevee,
jeieueesYe, GoeÊelee, DeOecelee, meeceL³e& nleyeuelee ³eeb®es ef®e$eCe keÀjerle Deeuesues efomeleele.
ns keÀjleebvee leW[guekeÀjebveer cee CemeebceOeerue megmebmke=Àleles®³ee cegKeJeì³eeDee[ o[Heu³ee
iesuesu³ee Deeefoce He´sjCeeb®ee. (efnmee Je uewefiekeÀlee) JesOe Iesleuesuee efomelees. leesHe³e¥le®³ee veeì³eHejbH ejsleerue
HeewjeefCekeÀ Je Ss efleneefmekeÀ cejeþer veeìkeÀebleerue Demeeceev³e, YeJ³eefoJ³e J³ekeÌleerjsKeeb®³ee HeeMJe&YegefceJej,
leW[guekeÀjebveer meeceev³e cee Cemee®es meeceev³e peieCes, cejeþer veeìkeÀe®³ee DeeefMe³eeefJeMJee®³ee keWÀêmLeeveer
Deens. l³eeb®³ee veeìkeÀe®ee efJeke=Àef$ecelee, He´s#ekeÀevegve³e Pegbiee©ve osle veeì îevegYeJe, veeìkeÀe®eer He´ke=Àleer ³ee vegmeej ³ee IeìkeÀeb®eer
veJej®evee keÀjCes DeeefCe me Jee&le cenlJee®es cnCepes, ³ee veJ³ee JeUCeeyeeyele efJejesOe efìbieue, Jeeo DeMee
He´efleef¬eÀ³ee Gceìle Demeleebvee, mJeleë®³ee YegefcekesÀJej þece jengve veeì³ekeÀceea®³ee Heg{®³ee JeemleefJekeÀ
efHe{erkeÀefjlee efoMeeoMe&keÀ þjCes, ns leW[guekeÀjeb®es cejeþer veeì³eHejbHejsleerue ³eesieoeve Del³eble cenlJeHetCe&
Deens.
`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀeleerue `yeeÈ³ee' ³ee He´cegKe He$ee®es veeJe, l³ee®ee mJeYeeJe,
l³ee®es O³es³e, l³ee O³es³eHe´eHleer®³ee ceeiee&leerue De[®eCeer ³ee meieÈ³ee iees<ìe R®es meJe&meeceev³eë DeeefCe
meeceev³eeb®³ee peieC³eeleerue, l³eeb®³ee Oe[He[eRleerue nem³eemHeolee Je ke À©CeemHeoe SkeÀe®e JesUer
DeOeesjsefKele keÀjCeejer leW[guekeÀjeb®eer veeì³eMewueer, ner JewefMe<ì³es DeeefOe®³ee cejeþer veeì³eHejbHejs®³ee
leguevesle HeÀej®e JesieÈ³ee JeUCee®eer Jeeìleele.
5.4 `keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' meefnlee Je He´³eesieefJe`ie=nmLe' ns efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®es Heefnues veeìkeÀ 1955 meeueer oeceg keWÀkeÀjs ³eebveer
Yeejleer³e efJeo³ee YeJeve keÀueekeWÀêe le HexÀ meeoj kesÀues nesles. oesve He´³eesieeveblej ns veeìkeÀ yebo He[ues ³ee
veeìkeÀe®ee Heefnuee He´³eesie; lemes®e veeìkeÀ HeÀmeues. ³eeefJeefuene³e®es veener' Demee leW[guekeÀjebveer kesÀuesuee efveOee&j ; Jeef[ueYeeJee®³ee He´eslmeeneve meuu³eevegmeej ³ee
veeìkeÀe®e s l³eebveer kesÀuesues Hegveues Keve, ³ee meJe& iees<ìerefJeuesKevemebie´eneleerue SkeÀe uesKeele ceeefnleer Deeuesueer Deens. meve 1963 meeue er jbiee³eve keÀefjleemunotes.in

Page 36

36leW[guekeÀjebveer ³ee veeìkeÀe®es Hegve &uesKeve kesÀues. cegU ®eewkeÀì Heefnuee DebkeÀ ³eele yeoue veener. HeCe ogmeje
eflemeje DebkeÀ Je ve eìkeÀe®es MeerKeesìs. efoioefMe&keÀle (efJepe³ee Kees[s cnCepes®e efJepe³ee cesnlee) ³ee veeìkeÀe®ee He´³eesie jbiee³eve, cegbyeF&le
³ee mebmLesves efoveebkeÀ 5 ef[meWyej 1963 jespeer Yeejleer³e efJeOeeveYeJeve, cegbyeF& ³esLes je$eer mee[sDeeþ
Jeepelee meeoj kesÀu ee ³ee He´³eesieeleerue efJepe³ee Keesìs efoioefMe&kesÀves keÀefuHeuesuee MesJeì ne `keÀeJeÈ³eeb®eer
MeeUe' ³ee veeìkeÀe®³ee mebefnlesleerue MesJeìentve JesieUe neslee. ns leW[guekeÀjebveer He´mleeJe vesle vecego kesÀues
Deens. ³ee veeìkeÀeb®eer meefnblee H ee@H³eguej He´keÀeMeve, cegyeF& ³eebveer He´keÀeefMele kesÀueer Deens. (He´LeceeJe=Êeer
1964 les ogmejer DeeJe=Êeer 2005. efkeÀ 95 ©.) veeìkeÀ 95 He=<þe®es Deens. cegKeHe=<þ Je Deeleerue
ef®e$es Jemeble mejJeìs ³eeb®eer Demegve leW[guekeÀjebveer ns veeìkeÀ l³ee®³ee He´³eesieMeerue Ie[He[erle menHe´Jeemeer
jeneruesu³ee oeceg keWÀkeÀjs, DeejefJebo osMeHeeb[s Deeoer SkesÀ keÀeU®³ee kesÀJeU Oe[He[l³ee veeìkeÀJes[³ee
le©Ceebvee DeHe&ve kesÀues Deens.
5.5`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' DeeMe³e -efJep³es<þ cejeþer veeìkeÀkeÀej efJepe³e leW[guekeÀj ³eeb®³ee keÀeJeUîeeb®eer MeeUe ³ee veeìkeÀe®es
efJeMuesyeerpem$eesle yeveuee Demes ³ee Hegmle keÀe®³ee ceueHe=<þe Jej Jee®eeJe³eeme efceUles. ns veeìkeÀ HegC³eeleerue SkeÀe
Jee[³eeleu³ee SkeÀe Iejele jenCeeN³ee cebiesMe YeW[s ³ee ceO³eceJeieea³e efjme®e& -Deeefmemìbì®³ee ne efJeDeens l³eeb®³ee Iejer l³ee®³ee efveceb$e CeeJe©ve `yeeÈ³ee [HeÀUeHeg jkeÀj' ne l³ee®ee peerJeÞJekebÀþÞJe efce$e
leerve JeHegJe&le³eejermeeþer HebOeje efoJemee®eer meg Æer IesTve jne³euee ³eslees. cebiesMeves l³eeuee DeeY³eemee keÀefjlee
efveJeebleHeCee, mJeleb$eHeCee Je Meeblelee efceUeJeer ,He´eslmeenkeÀ JeeleeJejCe efceUeJes ³eemeeþer pe³³ele le³eejerner
kesÀuesueer Demeles. l³ee® ³ee Helveer®esner Meeblee®esner ³eemeeþer l³eeuee menkeÀe³e& Demeles. HeCe yeeÈ³ee lesLes
Heesn®eu ³eebveblej, cebiesMe Mespeejer, l³ee®es ogj®es veelesJeeF&keÀ DeeefCe yeeÈ³eeMeer Jee cebiesMeMeer meglejece mebyeOe
vemeuesue keÀener mec eepeIeìkeÀ l³ee®³ee ceeO³eceelet ve yeeÈ³ee®³ee SkeÀeie´HeCes DeeY³eeme keÀjC³ee®ee
He´³elveeble Delele ef®eÊeLejejkeÀ De[®eCeeR®eer ceeefuekeÀe meg© nesles cegUele DeelceefJeMJeeme njJegve yemeuesuee
yeeÈ³ee ³ee meeN³ee De[®eCeeR®³ee ceeN³eeHeg{s nleyeue nesle peelees. DeefOekeÀeefOekeÀ veeGceso nesle peelees.
`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ns veeìkeÀ He´ke=ÀeflekeÀ¢<ì³ee efJe ®eej keÀjlee efJeveesoer Deens ³ee
veeìkeÀeleerue vecegvesoej Hee$es, l³ee®es JeeieCesyeesueCes, yeeÈ³ee Je cebiesMe®³ee keÀuHevee DeeefCe He´l³e#eele
keÀesmeUCeeN³ee De[®eCeer ³eeleerue efJejesOeeYeeme oeKeefJeCeejs He´mebie ³eelegve nemHeÀerHkeÀlee efvec ee&Ce nesles.
HeCe efJeveesoer Demeues, lejer ns veeìkeÀ megKeelce He´ke=Àleer®es veener efveKe UjbpeveHej veener. Gueì, SkeÀ
meeceev³e ceO³eceJeieea³e ceeCegme (yeeÈ³ee, cebiesMe); (®eejHee®e npeej) l³ee®eer Dee³eg<³eeleerue meeceev³ e
Gefo<ì³es mJeHve yee È³ee-meer.S. ®eer Heefj#ee GleeaCe& nesTve, ®eebieuee ®eejHee®e npeej Heieej efceUJeCes
ueive keÀ©ve ` mebmeej keÀjCe s' cebiesMe DeeHeu³ee efce$eeuee Heefj#ee GleerCe& nesC³eemeeþer ®eebieuee DeeY³eeme
keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee Iejele efveJeebleHeCee, Meeblel ee efceUJegve osCes 3 ³ee Gefo<ì³eeb®³ee Hegleeale ³esCeeN³ee
®ecelkeÀeefjkeÀ HeCe meeceev³eeb®³ee Dee³eg<³eele ³esT MekeÀleele. DeMee meeceev³e De[®eCeer (veelesJeeF&keÀ
Iejele efþ³³ee cee©ve yemeves, Mespejeb®³ee kegÀ$³ee®es, jsef[Dees®es DeeJeepe Iejepe JeU®³ee cewoeveele SKeeoe
Oeeefce&keÀ meceejesn) ³ee De[®eCeerHeg{s ³ee cee Cemeeb®es ve eceesnjCeDeeieeflekeÀ nesCes, ³ee meeN³ee ef®e$eCeelegve
leW[guekeÀj meeceev³e ceeveJeer peerJeveeleerue keÀ©CeemHeoe, DeeieeflekeÀlee ,D e L e & M e g v ³ e l e e , þmeJeleensle, De mesmunotes.in

Page 37

37Jee{le jenles. MeebleHeCes, SkeÀeie´HeCes DeeY³eeme keÀje³euee Deeuesu³ee yeeÈ³ee uee ieoea Je keÀuekeÀueeì
³eeb®³ee le[ejC³eele meeHe[Ces ³ee meJe& veeìîece³e Òemebieeletve Demes mHe<ì nesle. ³ee veeìkeÀe®³ee
DeeMe³eefJeieeCes SskegÀ ³esles DeMeer Meer5.6`keÀeJeÈ³ee b®eer MeeUe' keÀLeevekeÀ efJens veeìkeÀ leerve DebkeÀe®es De megve, eflevner, DebkeÀ SkeÀHe´JesMeer Deensle. Heefnuee DebkeÀ 37 He=<þe®ee,
ogmeje DebkeÀ 35 He=<þe®ee Demegve eflemeje DebkeÀ leguevesle ueneve 20 He=<þe®ee Deens. veeìkeÀ HegC³eeleerue
SkeÀe Jee[³eeleerue cebiesMe YeW[s ³ee ceeO³eceJeieea³e ie=nmLee®³e e (meleje) vebyej®ee efyeNne[eleerue
Keesu³eeceO³es Ie[les. veeìkeÀeleerue Ieìveeb®ee keÀeueeJeOeer oesve -leerve efoJemeeb®ee Deens. Heefnu³ee DebkeÀele
cebiesMeves `yeeÈ³ee' ³ee DeeHeu³ee efce$ee®³ee DeeYmeemekeÀefjlee Keesueer mepeJeCes; l³ee®³ee DeeY³ee mebyebOeer,
Hejer#esleerue Je Dee³eg<³eeleerue ³eMeemebyebOeer keÀuHevee jbieJeCes; DeeHeueer Helveer, ®eguele®eguele YeeT
efJeMJeveeLe ³eebvee yeeÈ³eeuee efveJeebleHeCee, MeebleHeCee efceUeJee ³eemeeþer meg®evee osCes; yeeÈ³ee®es DeveHesef#ele
HeCes SkeÀ efoJeme DeeefOe®e Heesnes®eCes; mJeleë®³ee Ke®euesHeCeener Peie[le DeY³eemeeuee megjJeele keÀjCes, ³ee
Ieìvee Ie[leele. l³eelegve veeìkeÀeleerue cegK³e J³ekeÌleerjsKeeefJekeÀeìojW®ee js[erDees, efJeMJeveeLe ®es Je sGmejHeCee, efle[keWÀ®ee kegÀ$ee DeeefCe meceesj®³ee keÀeskeÀerUe keÀekegbÀveer
meg© kesÀuesu³ee efkebÀ[jiee[&ve®³ee Jeiee&leerue cegueeb®ee ieuekeÀe ³eeblegve yeeÈ³eeb®³ee O³es³eHegleeameeþer®³ee
Oe[erHe[erDee[ ³esCeeN³ee De[®eCeeR®ee ®eb®egHe´JesMe Ie[le es. ³eelegvener cebiesMe yeeÈ³eeb®³ee ceveesO³ew³e& efìkeÀJetve
Oeje³e®ee He´³elve keÀjle Demeleebvee Heefnu³ee DebkeÀe®³ee MesJeìer He´oerIe& [esDejyesue Je keÀeveeleues efkeÀ[s
HeUeJesle Demee JeepeCeeje efyeiegue JeepeJelees. ne efyeiegueb veeìkeÀeleeru e Heg{®³ee De[®eCeeR®³ee ceeefuekesÀ®es
KeCeKeCeerle HegJe&meg®eve keÀjlees. DeeefCe vescekesÀ keÀesCe Deeues keÀe³e Peeues. ³eeefJekeÀjlees. ogmeN³ee DebkeÀele, DeeOeer®³ee DebkeÀeleerue De[®eCeer yejesyej efyeiegueJeeues ce ecee, MeketÀ, efle®eer DeeF&,
MeketÀuee Yesìe³euee ³esCeejs YeeJekeÀJeer Je ®eBefHe³eve De@Leueerì jlevekegÀceej yeeÈ³eeuee DeeHeu³ee cesJnCeer®³ee
mLeUekeÀefjlee Yesìg HeenCeejs keÀeìojs ³ee meeN³ee®³ee ieje[³eele meeHe[tve, Ke®eea neleefJeMJeeme nele
yeeÈ³ee DeeefCe l³eeuee DeY³eeme keÀje³euee efceUJee ³eemeeþer HejesHejerves He´³elve keÀjCeejs Meeblee Je cebiesMe
efomeleele.
Heefnu³ee DebkeÀeb®³ee leguevesle DeefleMe³e ieefleceeve IeìveeHe´mebie Demeuesu³ee ³ee DebkeÀele SkeÀe
ìHH³eeJej, cebiesMe ’Heej Jeeì ueeJelees meieÈ³ee®eer -meieÈ³ee DeeJeepeeb®eer “ Demes cnCetve yeeÈ³eeuee ³ee
meeN³ee keÀuekeÀueeìeletve mees[efJeC³eemeeþer meg$es neleer Ieslees. HeCe l³ee®e JesUer, ³ee DebkeÀe®³ee MseJeìer,
cebiesMe®³ee ®egueleceeJeme Deel³ee De©bOeleeryeeF&, l³eeb®es menkeÀejer leesHeÀKeeves ceemlej DeeefCe l³ee®eyejesyej
menueeruee Deeuesueer MeeUsleueer ®eeUerme cegues Le[keÀleele; DeeefCe cebiesMe®³ee He´³elveebJej Hegvne SkeÀoe
HeeCeer efHeÀjles. eflemeN³ee DebkeÀele Meeble e®³ee menkeÀe³ee&ves mJe³ebHeekeÀ Iejele ueHegve DeY³eeme keÀjCeeN³ee
yeeÈ³ee, leer yeensj iesu³eeJej Hegvne ³ee meeN³eeb®³ee keÀ®eeì³eele meeHe[lees. DeeOeer®³ee De[®eCeer þeCe
ceeb[tve Demeleevee®e. veeìkeÀe®³ee MesJeìer, cebiesMe®³ee IejepeJeUerue cewoeveeJej one efoJeme
`efJeMJeMeeblee rkeÀjlee cene³eeie' nesCeej Demeu³ee®es mecepeles. ³ee meeN³ee keÀesueenueeves meb³ece megìgve yeeÈ³ee
`KeecesMe' Demes G®ímJejele Deesj[lees. #eCeYej meejs Meeblener nesleele. HeCe Heg{®³ee®e #eCeer
cene³eeiee®³ee ieeWieeìer DeeJeepeeme meg©Jeele nesTve, l³eele yeekeÀer®³ee ieuekeÀe efcemeUgve yeeÈ³ee®ee
``KeeceesMe'' l³eele Jeengve peelees; DeeefCe yeeÈ³ee Je cebiesMe®³ee mJeHveeb®es keÀuHeveeb®es l³eeb®³eemunotes.in

Page 38

38HeefjefmLeleervegmeej (peer keÀe³ece l³ee®³ee neleeHeueerkeÀ[s®e jenleebvee efomeles) neleeMe nesCe s, ³ee efJeogJej
veeìkeÀ mebHeles. ³ee veeìkeÀe®³ee keÀLeej®evesleerue DeJekeÀeMe³eespevee efJeMesmepeefJeuesueer mJeleb$e DeY³eemee®eer Keesueer (Heefnuee DebkeÀ les yeefnj®³ee Keesueerleerue SkeÀ keÀesHeje,
ìsyeueeKeeue® eer peeiee (ogmeje DebkeÀ) les mJe³ebHeekeÀIej Je l³ee®ee HeesìceeUe (eflemeje DebkeÀ) ner
yeeÈ³ee®³ee DeY³eemeekeÀefjlee GHeueyOe peeiesle Peeuesueer HeefjJele&ve yeesuekeÀer Deensle GHeueyOe DeJekeÀeMeele
ìHH³eeìHHeeves Jee{le iesuesu³ee Hee$eebcegUs ceg Uele lees DeJekeÀeMe p³eeb®ee (cebiesMe Je Meeblee) DeeefCe
p³ee®³eemeeþer mepeJeuesueer (yeeÈ³ee) l³eeb®eer®e l³eeJej mellee G©ve ; ogmeN³eebveer®e MekegÀ®eer DeeF&,
ceecee, De©bOeleeryeeF&®³ee MeeUsleerue cegues lees DeeJekeÀeMe yeUkeÀeJeu³eeves ef®e$e efomeles keÀener IeìkeÀ
LesìHeCes l³ee DeeJekeÀeMe ve ³esleener. OJeefveHeeleUerJej l³ee DeeJekeÀeMeele IegmeKeesjer keÀjleevee efomeleele
(keÀeìojW®ee jsef[Dees, efle[keWÀ®ee kegÀ$ee)
³ee veeìkeÀeleerue He´mebiej®eveslegve cebiesMeves yeeÈ³ee®³ee DeY³ee meekeÀj erlee GHeueyOe
JeeleeJejCeeefJeefJejesOeeYeemee®eer iebcelener ue#eCeer³e Deens .
cebiesMe YeW[s ves yeeÈ³eeuee mHegÀleea efceUeJeer cnCetve Deeiej keÀjeb ®eer lemeJeerj DeY³eemee®³ee
Keesueerle ueeJe lees.yeeÈ³eeuee ®egkegÀve ceefue&ve ce$ees®eer lemeyejer oeKeJeCes, ®egkeÀ ue#eele Deeu³eeJej leer
lemeJeerj Heeþceesjer keÀjCes ³ee He´mebieeleerue `DeeiejkeÀj Je cee$ees' ³ee efJemebieleerner SkeÀ meg#c e
He´eflekeÀelcekeÀlee Deens. cebiesMe, Meeblee, efJeÞJeeme, MeketÀ ner Hee$es efJeMesHee$es De bkeÀef®e$eelcekeÀ vecegv³eeb®³ee mJe©He eleDeensle. DeeHeu³ee efce$eele ®eguele®egueleYeeJeeuee ceeieea ueeJet
HeenC eeje, efYe[mle HeCeecegUs Deeu³eeiesu³eeb®³ee DeeojeefleL³eele keÀjCeeje DeeHeu³ee Iejeleerue Meeblelee
njJetve yemeCeeje, neleeyeensj®³ee De[®eCeerlegve ceeie& keÀe{C³eemeeþer DeeHeu³ee efce$ee®es ceveesyeue
Gb®eeJeC³eemeeþer Oe[He[le jenCeeje `cebiesMe' ne meecev³e ceO³eceJeieea³e ie=nmLe veeìkeÀkeÀejves ef®e$euesuee
Deens `cebiesMe' ³ee ceO³eceJeieea³e ie=nmLee®³ee HebHeeog<³eeb®ee DeeojeefleL³ee®eer peyeeyeoejer HesueleeHesuelee
Yej[tve efveIeCeejer l³ee®³eeMeer Je HeengC³eebMeerner keÀenerJesUe HejKe[H eCes, mHe<ìJelkesÀHeCeeves yeesueCeejer HeCe
³ee HeefjefmLeleerlegve mJeleë®eer megìkeÀe keÀ©ve ve IesT MekeÀCeejer, l³eecegUs eflemeN³ee DebkeÀe®³ee
meg©Jeeleerme ceveeleu³ee YeeJeveeb®ee mHeÀesì nesTve DeeHeu³eeuee Jes[ ueeieCeej Deens. Demes cnCeCeejer
`Meeblee' ner l³ee®eer Helveerner ue#e JesOegve Iesles, ns m$eer -Hee$e leW[guekeÀjeb®³ee Dev³e veeìkeÀebleerue m$eer -
Hee$eeHe´ceeCes m$eer®eer keÀeW[er, Iegmeceì J³ekeÌle keÀjCeejs Deens. m$eer cevee®³ee Jesovee `Meeblee' ³ee Hee$ee®³ee
ceeO³eceeletve veeì keÀkeÀej GYee keÀjlees.
efJeÞJeveeLe Je MegkeÀ ner Hee$es ³ee veeìkeÀele eflelekeÌ³ee®e cenÊJee®eer Deensle. Hejer#ee GÊeeaCe&
neslee ³esle veener cnCetve ueive ve keÀjlee Deeuesu³ee cebiesMe®³ee ceveeleerue o[Heuesu³ee uewefiebkeÀ F®íevee
`MekegÀ' ®esl eJeles; lej Hej er#ee, ceie veeskeÀjer, ceie ueive mebmeej, ceie Heg{s keÀe³e ³ee yeeU³ee®³ee ceveelener
DeOegveceOegve [eskeÀeJe leevee efomeles.
³ee veeìkeÀeleerue Hee$eeb®ee DeveskeÀJeleg&Ue®³ee Demee J³egn peeCeJelees ceOeesce®e SkeÀe íesì³ee
Jeleg&Uel e yeeÈ³ee Je le³ee®es Hej er#ee GleeaCe& nesCee®es Gefo<ì ³ee iees<ìer Deensle. l³eeb®³ee YeesJeleer `cebiesMe'
Je `Meeblee' l³ee®es ³eeb®es mebj#eCe keÀJe®e ³ee mJe©Hee®es Jeleg&U Deens .³ee keÀJe®ee®³ee YeesJeleer Hee$eeb®eer
Jeleg&Us Jee{le peeleele, l³e eb®³ee YeejeHeg{s mebj#eCe keÀJe®e ogyeUs þjles, DeeefC e l³ee Jeleg&Ueleerue ns
efJeIve keÀejer IeìkeÀ cegK³e Hee$ee®³ee YeeweflekeÀ Je ceeveefmekeÀ DeJekeÀeMeeJej Deefleke´ÀceCe keÀjC³eele ³eMemJeermunotes.in

Page 39

39nesleele. efJeIve keÀejer Hee$eeHewkeÀer keÀener Hee$es ner yeen³eemlejeJej®eer efJeIves DeeCeCeejer Deensle. lej MebkegÀ
efJeÞJeveeLe meejKeer keÀener Hee$es ner yeeÈ³ee®³ee ceveele KeesueJej o[gve Demeuesu³ee keÀener He´sjCeeb®³ee
He´Þeeble DeefJejbieele ef®e$eCe ve keÀjlee JeemleJeoMeea mebefceÞe ef®e$eCe keÀjCes ceeveJeer ceveele KeesueJej o[gve jenCeeN³ee
uewefiekeÀ He´sjCee veeveeefJeOe Yeerleer. Demegjef#elelee ³eeb®ee meg#ce JesOe nesCes. ner leW [guekeÀj eb®³ee veeìkeÀebleerue
Hee$eef®e$eCee®eer JewefMe<ì³es ³eener veeìkeÀele efomeleele. DeeiekeÀj (ceeUt ³eeJej OegU Keele HeGuesu³ee
ceO³eceJeieea³e yegef×peerJeer meceesj erue O³es³eHe´JeCeles®ee DeeoMe&) Je ce$ees l³eeb®³ee Deblece&veele o[Heuesueer
uewefie keÀ He´sjCee ³ee He´ eflekeÀeblegve leW[guekeÀjebveer ceO³eceJeieea³e meceepe peerJeveebleerue JeemleJe SkeÀe
DeblejefJejebOeeefJe5.7`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' Hee$eef®e$eCe /J ³ e e q k e Ì l e j s K e e
³ee veeìkeÀele [HeÀUeHetjkeÀj, YeW[s, efJeÍJeveeLe, Meeblee, efyeietueJeeues, Deb©OeleeryeeF&, MeketÀ®eer
DeeF& DeMeer SketÀCe HebOeje Hee$es Deensle. ³ee veeìkeÀele ®eeUermeskeÀ MeeUkeÀjer cegues jbieceb®eeJej ³esleele
³eeHewkeÀer `yeeU' ³ee [HeÀUeHegjkeÀj ns He´cegKe Hee $e Deens. `cebiesMe YeW[s, Meeblee ner yeeÈ³ee®³ee
Gefê<þHegleeale l³eeuee ceole keÀ© HeenCeejer oesve menekeÀejer Hee$es Deensle efJeÍ JeeveeL e, ceecee, MekegÀ,
De©bOeleeryeeF& ns cebiesMe ®es ogj®es veelesJeeF&keÀ keÀeìojs efle[kesÀ ns cebiesMe ®es Mespee jer; leesHeÀKeevesceemlej Je
®eeUerme cegues (De©bOeleeryeeF¥Meer mebyeefOele) YeeJekeÀJeer, ®e@efHe³eve De@³eefueì jlevekegÀceej (MekegbÀMeer
mecebefOele) leerve yewjeieer (ceneLeiee®es He´efleefveOeer) ns cebiesMe efkebÀJee yeeÈ³eeMeer He´l³e#eleë mebyeb efOele vemeuesues
keÀener ueeskeÀ DeMeer yeeU³ee®³ee DeY³eemeele keÀUle vekeÀUle De[LeUs DeeCeCeeN³ee HegmkeÀ Hee$eeb®eer He´®eb[
ieoea ³ee veeìkeÀele Deens cee$e ner ieoea veeìkeÀeleerue keÀLeevekeÀeMeer megmebiele jerleerves Deeuesueer Deens
efkebÀyengve e veeìkeÀe®³ee meg©Jeeleerme oesve -leerve Hee$eebcegUs efveJeeble JeeìCeeje DeeJekeÀeMe `keÀeJeÈ³ee®³ee'
MeeUsle HeefjJeleeale neslees. ns GÊejesÊej Jee{le iesuesu³ee ³ee Hee$eeb®³ee ieoeacegUs DeOeesjsefKele Peeues Deens.
jbieceb®eeJej ve ³esCeejs, HeCe yeeÈ³eemeeþer mepeefJeuesues mJeleb$³e Keesueer yeUkeÀeJetve yemeuesues DeeF&®es ®es
Hee$ener ue#eCeer³e Deens.
³ee veeìkeÀeleerue meJe& Hee$e ceO³eceJeiee&leerue Demegve `vee³ekeÀ -Keuevee³ekeÀ' ³ee JeieeakeÀjCeele
yemeCeejer veenerle `yeeÈ³ee [keÀUeHegj keÀj' ®es veeJe l³ee®ee mebkeÀes®eer DeelceefJeÞJeemejefnle, efYe[mle
mJeYeeJe l³ee®eer meceev³e mJeHves, ceveelegve HejeYegle Demeu³eecegUs l³ee®es De[®eCeerHeg{s ®eìkeÀve ieefueleiee$e
nesCes. ns keÀener®e vee³ekeÀe®³ee HeejbHeeefjkeÀ DeeoMe&mJe©Heer meb keÀuHevesMeer veeles meebieCeej veener l³ee®es
ef®e$eCe Heenleevee ie[keÀN³eebvee®e cegkeÀvee³ekeÀe®eer JeejbJeejlee DeeþJeCe nesles .yeeÈ³ee®³ee DeY³eemeele
J³el³e³e DeeCeCeejer Hee$es ner l³eeuee $eeme Iee³e®ee cnCegve lemes peeCeerJe HegJe&keÀ ê<þeJ³eev es Jeeiele
vemeu³eecegUs leerner `KeueHee$e' ³ee ÞesCeerleerue veJnsle ³ee meJe&$e Hee$eeb®e er DeeHeeHeueer GMeer Gefo<ìs
Deensle .yeeÈ³ee®es Gefo<ìs Je ³ee Hee$eeb®eer Gefo<ìs ³eeb®³eele ìkeÌkeÀj Ie[le jenles DeeefCe l³eelegve
yeeÈ³eeuee®es efJeIe´ GYes j enleele.
5.7. 1yeeUîee [HeÀUeHegjkeÀj :
yeeUîee [HeÀUeHegjkeÀj cebiesMe®ee efpeJeueie efce$e Deens. efJe®eej DeeefCe mebkeÀes®e l³ee®ee
mJeYeeJee®ee mLee³eerYeeJe Deens. lees meer.S. ®³ee HeÀe³eveue F³ejuee Deens. l³eeb®es meieU keÀefj³ej ³ee
Hejer#esJe j DeJeuebyetve Demeles. keÀener keÀejCeebveer leerve Je

Page 40

40keÀefve<þ ceO³eceJeieea³e ceeCemeeb®³ee peerJevee®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs Deens. yeeUîeeuee keÀefj³ej®ee ÒeMve
cenÊJee®ee Jeeìlees. keÀe jCe ceeCemeebceO³es DeeefCe efce$eebceO³es l³eeuee lees Òesefmìpe®ee ÒeMve Jeeìlees. keÀefve<þ
ceO³eceJeieea³e peerJeveceevee®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs ns Hee$e Deens. efJepe³e leW[guekeÀjebveer keÀefve<þ
Jeiee&leerue ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejs Hee$e ³ee veeìkeÀeletve GYee kesÀues Deens.
keÀeìojs®³ee jsef[Dees®ee DeeJeepe ceesþe neslees. lesJne yeeUîee cnCelees, ’yejer®e (Deeveboe)
ie[ye[ efomeles“ (He=<þ -31) cebiesMe YeW[s veeJee®³ee efce$eekeÀ[s Deeu³eeJej keÀeìoN³eeb®ee jsef[Dees,
efle[keÌ³ee b®ee kegÀ$ee efJemet, GHe&À efJeMJeveeLe®es YegbkeÀCes (cebiesMe®ee ®eguele, ®eguele YeeT) ceeceeb®ee efyeietue,
melele JeepeCeejer ojJeepee®eer yesue, efmebnie[®ee efì^Heuee Deeuesueer cebiesMe®eer Deel³ee Deb©OebleeryeeF&, DeeefCe
®eeUerme, l³ee cegueebJ ej keÀ[keÀ efMemleer®ee ye[iee GYeejCeeje ef[^ueceemlej ³ee meejK³ee Ieìveebletve
veeìkeÀkeÀejeves ceO³eceJeieea³e peerJevee®e, J³ekeÌleermJeYeeJee®es, l³eeb®³eeleerue owvebefove Ieìvee®es ef®e$e CekesÀues
Deens.
5.7. 2cebiesMe YeW[s :
efJepe³e leW[gue keÀjeb®³ee veeìkeÀeleerue Hee$e ner l³eebveer Heeefnuesu³ee DevegYeJeuesu³ee meceepeeleerue
J³ekeÌleerjsKee Deensle. ` keÀeJeUîeeb®eer MeeUe '³ee veeìkeÀele efJeefJeOe mJeYeeJee®³ee J³eeqkeÌlejsKee Deensle.
cevee®³ee, YeeJeveeMeerue le©Ce m$eer -Heg©efomelees. cebiesMe YeW[s ne efjme®e& Deefmemìbì®eer veeskeÀjer keÀjle Demelees. lees HegC³eeceOeerue SkeÀe Jee[îeeleerue
meleje ¬ebÀceekeÀe®³ee l³eeb®eer Helveer Meeblee men jenlees. `cebiesMe Y eW[s' ns Hee$e ceO³eceJeieea³e kegÀìgbyee®es
ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs Hee$e Deens. l³eeuee ceveeHeemetve Jeeìles keÀer, DeeHeu³ee efce$eebvee DeeHeCe ®eebieues
JeUCe ueeJeeJes cnCetve lees DeeHeuee efce$e yeeUîee [HeÀUeHetjkeÀj®³ee DeY³eemeekeÀefjlee le es mJeleb$e megboj
Keesueer mepeJelees. yeensj®eer mJe®í nJee Keesueerle ³eeJeer He#³eeb®ee DeeJeepe ³eeJee ÒemeVe JeeleeJejCeele
yeeUîee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eeJee. l³eeuee DeY³eemee®eer ÒesjCee efceUeJeer ³eemeeþer DeeiejkeÀjeb®ee HeÀesìes
ueeJelees. Hel veer Meebleeuee lees meebielees ’yeeUîee DeY³eeme Hegje keÀ©ve Hejer#esuee Hejle peeF&He³e¥le legP³ee
ceeP³ee meieUîee MeeefyokeÀ ®ekeÀcekeÀer DeeefCe ue{e³ee lenkegÀye! ³ee l³eeb®³ee mebJeeoeletve efce$eeb®³ee
DeY³eemeemeeþer DemeCeejer keÀeUpeer efomeles ³esles. DeeHeu³ee yejesyej DeeHeu³ee efce$eeb®³ee efnlee®ee efJe®eej
keÀjCeejs ner Hee$e les[guekeÀjebveer ³ee veeìkeÀeletve GYee kesÀues Deens. meceepeele DeMee keÀener J³eeqkeÌlejsKee
Demeleele. l³ee®e ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs ns Hee$e Deens.“
5.7. 3Meeblee YeW[s :
Meeblee YeW[s ner cebiesMe®eer Helveer Deens. ceO³eceJeieea³e keÀewìgbefyekeÀ m$eer®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeejs ns
Hee$e Deens. yeeUîeeyeÎue efle®³ee ceveeves Deeoj Deens lej efJeMJeveeLeeyeÎue keÀ[Jeì mJej ns
efle®³eekeÀ[tve SskeÀe³e uee efceUlees. leer efyeiegueJeeu³ee ceeceeuee GÎsMetve leer cnCeles, FbLe l³eeb®ee DeY³eeme
®eeueuee³e. (yeeUîee [HeÀUeHetjkeÀj) FbLe ceer kegÀCeeueener yemet osCeej veener. ³ee meejK³ee mebJeeoeletve
yeeUîee®³ee DeY³eemeeefJe5.7. 4efJeMJeveeLe :
keÀeJeUîee®eer MeeUe ³ee veeìkeÀeleerue efJeMJeveeLe ner J³eeqkeÌlejsKee cebiesMe®³ee ®eguele ®eguele
YeeT Deens. lees DeOe&Jeì mJeYeeJee®ee Deens. l³eeves oe{erefceMee Jee{Jeu³eecegUs keÀeìojsves Jes[îee
ceìYegoe®ee r Meebleeuee DeeþJeCe ³esles. efJeMJeveeLe DeOe&Jeì mJeYeeJee®es Hee$e Deens. Hejblet pes MeneCes
Jeeìleele. l³eeb®ee cegKe&HeCee yeensj keÀe{erue Demee lees Deens. efJeMJeveeLe yeeUîeeuee cnCelees, ’DeY³eememunotes.in

Page 41

41keÀjlee³e vee? keÀje keÀje ceuee keÀener®e keÀj C³eemeejKe veener. DeeefCe ieHHe yemeueb lej Jes[ ueeiesue...!
cnCepes DeMeer ceuee Yeerleer Jeeìles. FLetve HeUtve peeC³ee®ee yesle Deens ceePee. keÀmee Deens yesle...? HeÀej
ceeCemeb Peeueer FbLe, efle[kesÀ®³ee kegÀ$³eeHeemetve meg©Jeele Peeueer ceie leg cner Deeueele. Deelee lej Jes[îeeb®ee
yeepeej Peeuee³eb.“ legcner DeeJe[lee DeeHeu³eeuee legce®³eekeÀ[s ceve ceeskeÀU keÀjeJebme Jeeìleb keÀejCe legcner
Gueì keÀener®e cnCele veener. veener lej yeekeÀer®es ceuee keÀener cnCet®e osle veenerle DeeefCe ngHH³e eP e e u e e s
keÀer veeJe þsJeleele.
³ee mebJeeoeletve l³eeb®es mJeYeeJe efJeMesmJeYeeJe iegCeeb®eer Hee$e efometve ³essleele. ner Hee$e meceepee leDeeHeCe vesnceer®e Heenele Demelees l ³ee®³ee
mJeYeeJeeleerue yeejkeÀeJes leW[guejebveer ns©ve ner Hee$e DeeHeu³ee veeìkeÀeletve ef®e$eerle kesÀueer Deensle.
yeeUîee [HeÀUeHegjkeÀj, cebiesMe YeW[s, Meeblee, efJeMJeveeLe, efyeiegueJeeues MeketÀ, Deb©OeleeryeeF&,
MeketÀ®eer DeeF&, YeeJekeÀJe er, ³ee veeìkeÀeleerue J³eeqkeÌlejsKee Deensle. ceeveJeer peerJeveeleerue mJeYeeJee®es efJeefJeOe
l³eeb®es YeeJeefJeMJe l³eeb®es efJe®eej DeeefCe l³eeb®ee peerJeveefJeHee$e, l³eeb®es mJeYeeJe JesieU sHeCe, l³eeb®es efJe®eej J³eeqkeÌlejsKeeb®³ee ke=Àleer -GkeÌleerceOetve efometve ³esleele.
meceepeele JeeJejCeejer l³eebveer Heeefnuesueer Hee$e veeìkeÀeletve GYee kesÀueer Deens. meceepeeleerue efJeefJeOe
ceeveefmekeÀles®eer Hee$e l³eeb®es mJeYeeJe JesieUs HeCe peeCetve IesCes ns efJepe³e leW[tuekeÀjeb®es SkeÀ efJeMes5.8`keÀeJeÈ³eeb®eer MeeUe' ë Yeeefcejeþer veeìHejbHejsle veeìkeÀejkeÀej®es Yee³eeb®ee Jej®emenpe mJeeYeeefJekeÀ JeemleJeoMeea mebJeeoYee`keÀeJeÈ³ee®eer MeeUe '³ee veeìkeÀelener He´l³e³eeme ³esle s.³ee veeìkeÀe®³ee meg©Jeeleerme Deeuesuee cebiesMe Je
keÀeìojsceOeerue mebJeeoHe´mebie veeìkeÀele yeeÈ³ee Je efJeÞJeveeLe ³eeb®³eele oeKeefJeuesues mebJeeoHe´mebie ³eebleerue
legìkeÀ. DeOeeacegOeea JeekeÌ³e efJeMeceeb®³ee efjkeÀec³ee peeiee Heenlee, ³ee veeìkeÀeleerue mebJeeo KegHe yeesuele
veenerle, HeCe KegHe meg®eJeleele ³ee veeìkeÀeleerue cebiesMe -Meeblee ³ee ceO³eceJeieea³e veJeje yee³ekeÀes®³ee
JeeoeJeeoerleerue YeemenpeHeCes DeOet veceOetve Fbie´peer Meyo, JeekeÌ³es ³esleele MeyoYeb[ej Je keÀuHeveeme=<ìer ce³ee&efole Demeuesuee
meeceev³e ceeCegme DeeHeu³ee YeeJevee efJe®eej, keÀuHevee ³eeb®³ee GlkeÀì DeefYeJ³ekeÌleermeeþer les®e les®e Meyo
keÀmes JeeHe jlees keÀuHeveeb®eer, Meyoeb®eer keÀMeer HegveejeJe=Êeer keÀjlees. ns Heefnu³ee DebkeÀeleerue cebiesMe DeeefCe
yeeÈ³ee ³eeb®³eeleerue mebJeeoeleerue efomegve ³esles ³ee veeìkeÀele JesieJesieÈ³ee efþkeÀeCeer cebiesMe, Meeblee Je yeeÈ³ee
³ee leerve Hee$eeb®e e GêskeÀ oeKeefJeCeejs mebJeeoHe´mebie Deeues Deensle l³eele meevceeve ceeCemeeuee DeeHeueer
Iegmeceìner keÀMeer, HegCe&HeCes J³ekeÌle keÀjlee ³esle veener ³ee®es®e leW[guekeÀj oMe&keÀ Ie[Jeleele. MesJeì®³ee
yeeÈ³ee®ee `KeeceesYeeJekeÀJeer Je jlevekegÀceej ³eeb®es DeeHeu³ee IejeC³ee®³ee Deye´g Jejerue Deeke´ÀceCe jesKeJeC³ee®³ee
He´³elve Demeuesu³ee ceeceeb®ee lees[e®³ee mebJeeoele Sseflene efmekeÀ veeìkeÀeleerue mebJeeoYeeGHe³eesie. YeeJekeÀJeer®³ee lees[³eeb®³ee mebJeeoeble YeeJeieerleebleerue veepegkeÀmeepegkeÀ JeCe&ve Mesleer®³ee kesÀuesu³ee
GHe³eesie l³ee®es efJeÞJeeveeLeeves kesÀuesuee pee[er He=. 53 efJe[byeve ³eelegve HegveHejHejsleerue meebkesÀeflekeÀmunotes.in

Page 42

42DeefYeJ³ekeÌleerMewpeer®e s leW[guekeÀjebveer kesÀueues J³epeve ³eebpevener HeenC³eepeesies Deens efJeMes³eeb®³ee Gefo<þe®es meeceev³eHeCe sKegpesHeCee Je l³eeleguevesle l³eeb®³ee yeesueC³eeleerue SsefleneefmekeÀ yeepee®³ee
Mesleerleerue DeJeepeJeer Demeece eve³e DeefJecee&o cebiesMe ``³eboe DekeÀeMe keÀesmeUueb OejCeer ogYebieueer
Je[JeeveUeveb mecegê peeUuee efkebÀJee cegi³eebveer ces©HeJe&le efieUuee lejer yeeÈ³ee meer. S. ®³ee Heefj#esle
He=.29 ceecee,'' cee®ee&®³ee Meeruej#eCeeLe& IejeC³ee®³ee uewefkeÀke ÀeLe& DeeefCe keÀle&J³ee®³ee HeeueveeLe& ceuee
DeeHeueer ceeieCeer veeFueepeeveb DeJnsjeJeer ueeiesue Deens (He=.70) ³eebleer efJemebieleer leW[guekeÀj
þmeþMeerleHeCes vepejsle DeeCeleele. YeeJekeÀJeer, jlevekegÀceej, MekegÀ, ceecee Deeefo Hee$eeb®eer mebJ eeoYeel³eeb®³ee DekeÀef®e$eelcekeÀ Mew ueerleerue ef®e$eCeeme Deveg©He Deens ³ee Hee$eeb®es Deke&ÀHeCee l³ee®³eeb YeeefJekeÀ
uekeÌJeerlegve DeefOekeÀ GþeJeoej kesÀuesues efomeles ns veeìkeÀ Jee®eleevee `cegkeÀvee³ekeÀ' ®eer ³eemeeþerner
DeeþJeCe nesles keÀer, ³ee veeìkeÀele yeeÈ³ee®³ee Deeiecevee®³ee He´mebie Je MesJeì®³ee `KeeceesyeekeÀer®³ee Hee$eeb®³ee ieuekeÌ³eele, ieoejesUle De[keÀuesu³ee `yeeÈ³ee' ³ee He´cegKe Hee$ee®³ee peJeUHeeme
cegkeÀvee³ekeÀ nesle iesuesuee efomelees l³eeuee meJ ee&le keÀceer Je meJee&le legìkeÀ mebJeeo efouesues efomeleele.
³ee veeìkeÀele Depet ve SkeÀe efþkeÀeCeer `cegkeÀvee³ekeÀ' ®eer DeeþJeCe nesles, leer cnCepes eflemeN³ee
DebkeÀele MekegÀ efJeÞJeeveeLeeuee ceeieCeer Ieeueles, l³eeJesUer efJeÞJe vee³ee®³ee J esieJesieÈ³ee YeeJeíìebleerue
YegkeÀC³eeefJeleW[guekeÀjebveer ³ee keÀmee efJemeg©Jeeleerme cebiesMe®es Iej, yeeÈ³eeuee DeY³eemeeþer GHeueyOe DeJekeÀeMe ³eeble nesle iesuesu³ee yeoueebefJeefJemle=le jbiemeg®evee Deeu³ee Deensle. ³ee veeìkeÀele meJee&le ue#e JesOetve Iesleele. l³ee yeeÈ³eemeeþer cebiesMeves
efvecee&Ce kesÀuesu ³ee DeeJekeÀeMeele IegmeKeesjer keÀjerle iesuesu³ee DeeJeepeebefJeveeìkeÀ Jee®eleevee OJeefveHeefjCeeceemeefnle les DevegYeJelees Deenesle. Demes Jeeìg ueeieues mebJeeoeletve J³ekeÌle
nesCeeN³ee keÀueebvee DeHes#ee Je jbiemeg®eJeleeblegve ue#eele ³esCeejer JemlegefmLeleer ³eeb®³eeleerue pegieueyeboer keÀener
He´mebieeleerue iebcele efvecee&Ce keÀjles Goe. Heefnu³ee DebkeÀe®³ee MesJeì®³ee Yeeieeleerue cebiesMe yeeÈ³eeuee Oeerj
oslees les He´mebie Heenlee ³esF&ue. cebies Me-ceer meebielees, legPee DeY³eemeJ³eJeefmLele (Heesjeb®ee Deesj[e)
J³eJeefmLele nesCeej keÀener keÀeUpeer cnCepes vesnceer®e keÀener ns Ie[Ceej veener keÀef®ele (jsef[³ees) keÀef®®ele
kesÀJne lejer l³ee®eb FlekeÀe ceeCeg®e I³ee³euee vekeÀes ceer meebie lees keÀeìH³eeN³eeuee (kegÀ$³eeb®eer YegbkeÀ) DeeefCe
eflepJe³eeuee HeCe ... leg ³esCeeN³ee cegntlee&Jej mekeÀeUer keÀeskeÀerU Deesj[le neslee yeensj -Deke´gÀDeue
keÀeskeÀerU lesJne®e ceer mecepeeues keÀer ne MegYeMekegÀve Deens! Heesjb, jsef[³ees, kegÀ$e e meieUeSkeÀe JesUer keÀener
JesU yeeÈ³ee®ee DeeefCe cebiesMe ieHHee
³ee mebJeeoHe´mebieele ³ee veeìkeÀeleerue mebJeeoYeejbiemeg®evee ³ee eflevner®es GoenjCe Heenlee ³esles.
5.9 meceejesHe
`keÀeJeUîeeb®eer MeeUe' ³ee veeìkeÀeletve efJepe³e leW[guekeÀjebveer ceO³eceJeieea³e meceepe cevee®es
ef®e$eCe kesÀues Deens. l³eeb®³ee veeìkeÀeletve JeemleJeJeeoer meceepe peerJevee®es ef®e$eCe kesÀues Deens. ³ee
veeìkeÀeletve ceO³eceJeieea ³e ceeCemee®ee keÀeW[ceeje, l³eebvee keÀjeJee ueeieCeeje mebIeceeveefmekeÀlee, ceO³eceJeieea³e Menjeleerue kegÀìgbye, l³eebvee ³esCeeN³ee DeveskeÀ De[®eCeer, ³eMemJeer peerJeve
peieC³eemeeþer Oe[He[ keÀjCeeje ceeCegme ne l³eeb®³ee vee ìkeÀeletve efometve ³eslees. veeìkeÀ efJeveesoer Jeeìuesmunotes.in

Page 43

43Demeues lejer efJeveesoe®³ee ceeO³eceeletve meeceeefpekeÀ mecem³ee ³ee veeìkeÀeletve ceeb[u³ee Deens. J³ekeÌleer
J³ekeÌleerceOeerue mJeYeeJe JesieUsHeCe Jew®eeefjkeÀ celeYeso ³ee veeìkeÀebletve efome tve ³esleele. leW[guekeÀjebvee
meceepe JeemJeJee®es ef®e$eCe ³ee veeìkeÀeletve kesÀues Deens.
5.10 meboYe&ûebLe
1) keÀeJeUîeeb®eer MeeUe -efJepe³e leW[guekeÀj
2) veeìkeÀ DeeefCe ceer -efJepe³e leW[guekeÀj
3) leW[guekeÀjeb®eer veeìkesÀ -®ebêMesKej yeJ ex
4) les DeeefCe Deecner -cegU³es ÒeefoHe veeF&keÀ, efJepe³e leeHeme

munotes.in

Page 44

44IeìkeÀ -6
`jeefnues ot j Iej ceePes' (veeìkeÀ)
-uesKekeÀ MeHeÀeDele Keeve
IeìkeÀ j®evee :
6.1 ÒemleeJevee
6.2 p³es<þ veeìkeÀkeÀej MeHeÀeDele Keeve ³eeb®ee Heefj®e³e
6.3 `jeefnues otj Iej ceePes' ³ee veeìkeÀeefJe6.4 `jeefnues otjIej cee Pes'³ee keÀLeevekeÀ
6.5 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®eer Hee$e
6.6 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³e
6.7 meceejesHe
6.1 ÒemleeJevee
`jeefnues otj Iej ceePes' ns p³es<þ veeìkeÀkeÀej MeHeÀeDele Keeve ³eeb®es veeìkeÀ Deens.
`keÀeJeUîeeb®eer MeeUe 'efJepe³e leW[guekeÀjeb®³ee veeìkeÀe veblej ³ee veeìkeÀe®ee DeY³eeme keÀje³e®ee Deens.
`jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®ee Heefnuee Òe³eesie keÀueeJewYeJe cegbyeF& ³ee veeìîemebmLes leHexÀ 17
ef[meWyej 1955 ceO³es efMeJeepeer veeì îecebefoj oeoj ³esLes meeoj keÀjC³eele Deeuee. 26 peevesJeejer
2001 ceO³es Meyoeue³e ÒekeÀeje®es HegmlekeÀ ©Heele ÒekeÀeefMele kesÀueer. ns veeìkeÀ 51 Heeveeb®es Demegve vee
veeìkeÀele oesve DebkeÀ Deensle. Yeejle HeeefkeÀmleeve HeÀeUCeerveblej obieue l³ee b®ee meceepeeJej Peeuesuee
HeefjCeece ³ee veeìkeÀe®es keÀLeeyeerpe Deens.
6.2 p³es<þ veeìkeÀkeÀej MeHeÀeDele Keeve ³eeb®ee Heefj®e³e
1980 ®³ee oMekeÀele MeHeÀeDele Keeve SkeÀebkeÀerkeÀe DeeefCe veeìîe uesKeve keÀ© ueeieues.
MeHeÀeDele Keeve ³eeb®eer `keÀentj 'ner SkeÀebkeÀerkeÀe DeeblejceneefJeÐeeue³eerve SkeÀebkeÀerceO³es KegHe®e ieepeueer.
³ee®e SkeÀebkeÀerkesÀJej DeeOeeefjle `ieoeale ieoealeuee 'oerIee¥keÀ l³eebveer meeoj kesÀuee. l³eebveer ÒenmeveelcekeÀ,
efJeveesoer SkeÀebefkeÀkeÀe l³eebveer efueef nu³ee.
cegbyeF&®es keÀeJeUs, Yetefceleer®ee HeÀeme&, MeesYee ³ee$ee ner veeìkesÀ l³eebveer efueefnueer. MeesYee ³ee$ee ³ee
veeìkeÀeJej DeeOeeefjle ef®e$eHeì ner efueefnuee. HeesHeìHeb®eer ns l³eeb®es DeefuekeÀ[®es ieepeuesues veeìkeÀ nes³e.
1990 ®³ee oM ekeÀele MeesYee³ee$e ns l³eeb®es veeìkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ jbieYetceerJej Deeues. les veeìkeÀ iee peues.
mJeeleb$³eeveblej®³ee HeVeemeJecetu³enerveleskeÀ[s ®eeueuesu³ee DeeHeu³ee Òekeem ee®es Ye³eeJen ef®e$eCe keÀjCeejs `MeesYee ³ee$ee 'ns l³eeb®es
veeìkeÀ Deens.munotes.in

Page 45

45MeHeÀeDele Keeve ³eeb®es `jeefnues otj Iej ceePes' ns veeìkeÀ Yeejle -HeeefkeÀmleeve
HeÀeUCeerveblej®³ee meceepe JeemleJee®es ef®e$eCe keÀjCeejs veeìkeÀ Deens. MeHeÀeDele Keeve ns Òee³eesefiekeÀ
jbieYetceerJejerue uesKekeÀ, efoioMe&keÀ Deensle. l³eebvee veeìkeÀ DeeefCe meeefnl³e #es$eeleerue veeceebefkeÀle
HegjmkeÀej efceUeues Deensle.
1975 veblej cejeþer jbieYetceerJej Òe³eesefMeue veeìkeÀkeÀejeb®eer SkeÀ ceesþer efHe{er Go³e eme Deeueer.
meefleMe DeeUskeÀj iees. kegÀ. oeb[skeÀj, ÒeMeeble oUJeer, censMe JesuekeÀesve ®eJneCe, iees. Heg. osMeHeeb[s,
Òesceevebo, jlveekeÀj celkeÀjer ns l³eeleerue cenÊJee®es veeJes nes³e. MeHeÀeDele Keeve ns ³ eeleerue SkeÀ cenÊJee®es
veeJe Ieslee ³e sF&ue.
1991 uee jbieceb®eeJej Deeuesues `MeesYee³ee$ee' ns l³ee®es veeìkeÀ cejeþerleerue SkeÀ Þes<þ
veeìkeÀ ceeveues peeles. l³eeveblej ìeF&ceHeeme, HeesHeìHeb®eer ns l³eeb®eer DeefuekeÀ[s ieepeuesueer veeìkesÀ nes³e.
MeesYee³ee$esletve black comedy ke=Àmeg© kesÀueer. veeìkeÀeefMeJee³e, otjef®e$eJeeCeerleerue keÀe³e&¬eÀce, ceeefuekeÀe ef®e$eHeìkeÀLee ³eeb®es uesKeve
ef®e$eHeì keÀLee uesKeve DeeefCe Jele&ceeveHe$eele mebHeeokeÀer³e uesKeve l³eebveer kesÀues Deens. meO³ee les cegbyeF&
efJeÐeeHeerþe®³ee `De@keÀ[ceer Dee@HeÀ efLe³eìj' ³ee efJeYeeieele veeìkeÀe®es DeO³eeHeve keÀjle Demetve ³ee
efJeYeeiee®es les meb®eeuekeÀ Deensle. ceneje<ì^ jep³e Meemeveeves meebmke=ÀeflekeÀ HegjmkeÀej osTve l³eeb®ee ieewjJe
kesÀuee Deens.
6.3 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe efJe`jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®ee Heefnuee Òe³eesie keÀuee JewYeJe cegbyeF& ³ee veeìîemebmLesleHexÀ
17 ef[meWyej 1995 jespeer efMeJeepeer cebefoj oeoj ³esLes mebO³eekeÀeUer 4 Jee. meeoj keÀjC³eele Deeues.
Jeeceve keWÀês jespeer ³ee Òe³eesiee®es efoioMe&ve kesÀues peeles. ³ee veeìkeÀe®eer mebefnlee 26 peevesJeejer 2001
jespeer Meyoeue³e ÒekeÀeMe®es HegmlekeÀ ©Heele ÒekeÀeefMele kesÀueer. ns veeìkeÀ 71 Hee vee®es Demegve oesve DebkeÀer
ÒeJesMeeb®es Deens. ³ee veeìkeÀe®³ee uesKeveemeeþer MeHeÀeDele Keeve ³eebvee ceneje<ì^ Meemevee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ
veeìkeÀ mHeOexle ÒeLece HegjmkeÀej cnCetve ieewjJeC³eele Deeues.
`jeefnues otjIej ceePes' ... ns veeìkeÀ D epeiej Jepeenle ³eeb®³ee ’efpeme ueenewj veF&, osK³ee
Dees pec³eeF veF&“ ³ee Got& efnbog veeìkeÀeJej DeeOeeefjle Deensle. ³ee veeìkeÀe®es keÀvve[, Hebpeeyeer YeeYeeÒe³eesie Peeues nesles. 1947 ®³ee meebÒeoe ef³ekeÀ obieueerle ceejuee iesuesuee ke=Ànpeejes efvejHejeOe nîeebvee ns HegmlekeÀ DeHe&Ce kesÀuesues Deens. cegbyeF&le 1993 uee meebÒeoe³ekeÀ obieueer
keÀesmeUueer. l³eeJesUer Jeeceve keWÀês ³eebveer ³ee veeìkeÀe®es MeHeÀeDele Keeve ³eeb®³eemeceesj Jee®eve kesÀues.
l³eeJe©ve MeHeÀeDele Keeve ³eebveer `jeefnues otj Iej ceePes' ns veeìkeÀ efueefnues Deens. 1993 ®³ee
obieueerle MeHeÀeDele Keeve ³eeb®³ee ceve ele Iej keÀ©ve jeefnuesueer ceecee -ceeceer Je ceecesYeeJe efJeDeeþJeCe peeieer Peeueer. HeeefkeÀmleeveele jengvener `Yeejle nceeje cegukeÀ nw' cnCeCeejer ceeceer Je efnbog®ee
eflejmkeÀej keÀjCeeje ceecesYeeT ³eeb®eer ÒeefleYee ³ee veeìkeÀele l³e ebveer jsKeeìueer. 1947 uee Oecee&Jej
DeeOeeefjle osMee®eer HeÀeUCeer Peeueer. l³eecegUs Ye³ebkeÀj obieue keÀesmeUueer nesleer. npeejes ceeCemes GOJemle
Peeueer Je eflejmkeÀeje®³ee peKe cee nesTve oesve osMeele efJeYeeieCeer Oece& Þes<þ efkeÀ ceeveJelee Þes <þ ³eeefJe

Page 46

46®e®ee& kesÀueer iesueer ns veeìkeÀ efn Oeeefce&keÀ eflejmkeÀej Je ceeveJelee, Òesce, yebOegYeeJe ³eeefJeveeìîe keÀjles.
6.4 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ
1947 ®³ee HeÀeUCeerveblej Yeejleelee rue ceneje<ì^e®³ee keÀeskeÀCeeletve SkeÀ cegefmuece kegÀìgbye
HeeefkeÀmleeveeleerue ueenewj ³ee Menjeletve efveIetve ³esles. efveJee&mleerleeb®³ee íeJeCeerle keÀener efoJeme
keÀe{u³eeveblej ueenewj ceOeerue SkeÀ nJesueer l³eebvee jne³euee efoueer peeles. ³ ee obieueerle efpeJeble jeefnuesueer
l³ee nJesueeref®e ceeueefkeÀve jleveueeue ®eer DeeF& GHe&À ceeF& ner efnbot Hebpeeyeer m$eer mJele:®es Iej, mJele:®ee
cetuetkeÀ, mees[tve Yeejleele pee³euee vekeÀej osles. le CeeJeûemle, eflejmkeÀej ceve HeefjefmLeleerle ueenewj
ceOeerue peerJeble Demeuesueer leer SkeÀcesJe efnbot m$eer Deens. Yeejleeleerue keÀeskeÀCeeletve Deeuesues cegefmuece kegÀìgbye
DeeefCe ceeF& ³eeb®³eele pes mebyebOe DeekeÀejele ³esleele. les®e ³ee veeìkeÀe®es cegK³e keÀLeevekeÀ Deens. 1947
®eer H eÀeUCeer ³ee veeìkeÀe®eer HeeMJe&Yetceer Demeueer lejer `HeÀeUCeer' nîee veeìkeÀe®ee cegK³e efJe`efnbot' -cegefmuece mebIecegukeÀeMeer Demeuesu es veeles ne ³ee veeìkeÀe®ee efJeveeìkeÀe®eer meg©Jeele HeeefkeÀmleeve HegjmkeÀej keÀl³ee&®³ee petuetmee®ee ¢M³eeves nesles.
Yeejleer³e cegefmuece kegÀìgbye nJesueer®ee leey³eele leey³eele I³ee³euee ³esleele. ³ee ¢M³eeves veeìkeÀe®eer
meg©Jeele nesles. Heefnu³ee DebkeÀe®³ee meg©Jeeleerme keÀeefmece l³ee®eer yee³ekeÀes nceeroe yesiece, cegueiee peeJesle
cegueieer leveJeerj yesiece GHe&À levees ³eeb®es nJesueerle Deeieceve nesles. nJesueerle efpeJeble jenuesu³ee
jleveueeue®³ee DeeF&Meer GHe& À ceeF&Meer l³eeb®eer Yesì nesles. meg©Jeeleeruee ceeF&uee les cegefmuece kegÀìgbye
nJesueer®ee leeyee I³ee³euee Deeues Deens Demes Jeeìues. lej keÀeefmece®es kegÀìgbye ceeF&uee nJesueer mees[tve
Yeejleeuee pee³euee meebieleele. leer vekeÀej osles. ³eeletv e®e l³eeb®³eele leeCee®es Jeeoe®es Òemebie Ie[t
ueeieleele. nUtnUt l³eeb®³eele keÀeceeefveefceÊe mebJeeo, menJeeme Ie[t ueeielees. HeCe lejerner keÀeefmeo,
peeJeso, ceeF& ner De[®eCe Deens. cnCetve efleuee otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eele®e ceesnu ³eeleerue
Gmleeo Je l³ee®³ee iegb[ meeefLeoejebvee nJesueerle SkeÀ efnbot m$eer efpeJeble Deens, ns keÀUues. lesJne peeJesouee
yeesueeJetve Hewmes osTve efle®ee Ketve keÀjC³ee®ee yesle DeeKeuee peelees. nceeroe yesiece keÀeefmeyeuee ceejC³ee®ee
MeHeLe keÀì osTve ne keÀì jÎ keÀje³euee meebieles. HeCe HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe GþJetve JeenCeeje Gmleeo
nJesueer®³ee ogmeN³ee cepeu³ee®ee keÀypee IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. keÀeefmece, nceeroe Je ceeF& ³ee Òe³elveele
l³eeuee ³eMemJeer nesT osle veener. lesJne G mleeo ceeF&uee ceejC³eemeeþer cees®ee& IesTve ³eslees. ceeF& l³ee
obieuesKeesN³eebvee efveYe&³eHeCes meeceejs peeles. keÀeefmece Je l³ee®es kegÀìgbye ner ceeF&®³ee j#eCee®eer peyeeyeoejer
G®eueleele.
ogmeN³ee DebkeÀele keÀeefmece Je ceeF& Je Deepegyeepe g®eer Flej cegefmuece kegÀìgbye ³eeb®³eele mvesnyebOe
efvecee&Ce neslees. ceeF& keÀeefmece®³ee kegÀìgbyee®ee SkeÀ Yeeie yevetve l³eeb®³eele iegC³eeieesefJeboeves veebot ueeieles.
peeJeso®³ee ceveeleerue eflejmkeÀej IeeueJeC³eele levveesuee ³eMe ³esles. keÀ eefmece®es kegÀìgbye ceeF&meeþer efoJeeUer
meepejer keÀjleele. HeCe ³eeJe©ve Glmeeo Je l³eeb®es iegb[ meeefLeoej Jeeo efvecee&Ce keÀjleele. ceewueJeerves ceO³es
He[tve Fmueece®ee Keje DeLe& meieUîeebvee Heìtve osleele. lesJne Gmleeo levveesmeeþer Deeuesu³e em L e U e u e e
OecekeÀeJetve levveesuee vekeÀej Ðee³euee ueeJelees.munotes.in

Page 47

47l³eecegUs keÀesuece[uesueer nceeroe jeiee®³ee Yejele ceeF&uee `Yeejleele efveIetve pee' Demes yeesueles.
DeeHeu³eecegUs Gmleeo Je l³ee®es iegb[ l³eeb®³ee obiesKeesj meeefLeoeN³eeves keÀeefme ce®³ee kegÀìgbyeeuee $eeme osT
ve³es cnCetve ceeF& efnbotmleeveele peeC³ee®ee efveCe&³e Iesles DeMee JesUer Got& keÀJeer veemleso keÀepeJeer Je keÀeefmece
lemes®e peeJeso ner ceeF&uee ueenewj mees[C³eeHeemetve HejeJeefle&le keÀjleele. ceeF& ner DeeHeuee ye ìJee nJesueer®eer
®eeJeer Je Òescee®ee Jeejmee levveeskeÀ[s meesHeJeles Je efleLes®e jenC³ee®ee efveCe&³e Iesles. l³ee®eJesUer meceesj®³ee
Deueerce ®eneJeeu³eekeÀ[tve ceMeeroermeceesj ceewueevee®ee Ketve Peeu³ee®es mecepeles. l³eecegUs Hegvne obieueer
GmeU leele. ogkeÀeves peeUueer peeleele. obiesKeesj nJesueerkeÀ[s ceeF&uee ceejC³eemeeþer ®eeue keÀ©ve ³esleele.
Deelee cee$e levvees, keÀeefmece, nceeroe, peeJeso ve Ieeyejlee obiesKeesN³eebvee meeceesjs peeC³ee®ee efveCe&³e
Iesleele. levvees ojJeepee GIe[les DeeefCe ieukeÀe LeebyeJetve ieesHeeUer®es metj SsketÀ ³esleele. je$e mebHeJetve veJeer
Heneì GieJeles. yeens©ve ³esC³ee®³ee meesvesjer Gpes[ele meJe& vne, DeMee mLeUer ns veeìkeÀ mebHeles.
6.5 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe leerue Hee$e
`jeefnue sotjIej ceePes' ³ee veeìkeÀele ceeF&, levees, Decceer, Deyyet, keÀemeerce, nceeroe, peeJeso,
Gmleeo, j#ee, Deefuece ner Hee$e Deensle. ceeF&, keÀeefmece, peeJeso, leVees ner ³ee veeìkeÀeleerue ÒecegKe Hee$e
Deensle. lej Gmleeo Je l³ee®³ee menkeÀejer `j#e e' ner Hee$es mJeeLee&Keelej Oecee&®³ee veeJeeKeeueer
Del³ee®eej keÀjCeejs onMeleJeeo ceepeJeCeejs, eflejmkeÀej HeÀmejJeCeeN³ee Je=Êeer®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejer
Deensle. lej Deefuece ®eneJeeuee ns Hee$e Gmleeo Je jPee ³ee KeueÒeJe=Êeerves efvecee&Ce kesÀuesu³ee onMeleerle
nesjHeUtve efveIeCeejs meeceev³e ceeCemee®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjles.
6.5. 1ceeF& (jleveueeue ®eer DeeF&) ner ³ee veeìkeÀeleerue ÒecegKe J³eeqkeÌlejsKee Deens. leer Yeejle -
HeeefkeÀmleeve HeÀeUCeerveblej®³ee peeleer³e obieueer®ee r mee#eeroej Deens. HeÀeUCeer®³ee JesUer obieueerceO³es efle®³ee
[esUîeemeceesj meJe& keÀener ve<ì nesles. efleves Deveble mebkeÀìe®ee meecevee kesÀuee Deens. HeeefkeÀmleeveele Deelee
efle®es keÀenerner veener ns efleuee keÀUtvemeg×e leer Deelee ³ee Jeleve e®eer veener ns leer ceevele veener. efleves DeeHeues
meejs Dee³eg<³e ueenesj®³ee YetceerJej J³eleerle kesÀuesues Deens. cnCetve leer DeeHeueer ceele=Yetceer keÀMeer mees[tve
peeCeej? ³eemeejKee ÒeMve efle®³eeHeg{s Deens. HeÀeUCeer®³ee obieueerle (efnbot [ ^e³eJnj MeesOeC³eemeeþer jleve
iesuesuee Demelees. HeCe lees Depetvener Hejleuesuee vemelees) veeleJeb[s ceejueer iesu³ee®es og:Ke (leVeesceO³es
efleuee jeOee®e efomeles) leer menve keÀjles. Hejblet ceeF& DeeMeeJeeoer Deens. cegueiee Jee®etve Hejle ³esF&ue ³ee
DeeMesHeesìer leer l³ee nJesueerle SkeÀìer, SkeÀekeÀer, ceguee®es og:Ke menve keÀjerle yeeJeeerme Keesu³eeb®³ee
nJesueerceO³es leer SkeÀìer jenle Deens. HeÀeUCeerveblej YeejleeceOetve Deeuesu³ee cegefmueceebvee HeeefkeÀmleeve ele
Iejs efoueer peeleele. lesJne nceeroe DeeefCe keÀeefmece ³eebvee leer nJesueer efoueer peeles; Hejblet ceeF& cee$e ³ee
nJesueer®ee leeyee mees[le veener. MesJeìer le[pees[ cnCetve leer l³eebvee nJesueerle jenC³ee®eer HejJeeveieer efoueer
peeles. ceeF& obieueKeesjebvee leer Ieey ejle veener. ceesnuu³eeceOeerue meieUîee yejesyej DeeHeguekeÀerves veeles
mebyebOe leer pees[les. DeeHeues Iej DeeefCe ceguetKe mees[tve peeC³eeme efle®ee þece vekeÀej Deens. Hejblet ÒesceU
ceeCemeebvee DeeHeu³eecegUs GHeêJe vekeÀes cnCetve leer Iej mees[e ³euee le³eej nesles. ner Je=× Hebpeeyeer m$eer
J³eeqkeÌlejsKee Goe meefYeleer, DeefJeMJeeme ³ee JeeleeJejCee®³ee HeeMJe&YetceerJej ceeCemeebceOeerue DeeHeguekeÀer®es,
efpeJneUîee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjles. ceeF& ner mecepeoej Deens. leVees®³ee ueivee®ee re f l e u e eI e e F &D e e n s .
efleuee HeentCes yeIeC³eemeeþer ³esCeej Demeleele lesJne efleuee le³eej keÀjC³ee®es keÀece efle®e keÀjles. leVees®³ee
ueivee®³ee yeesueCeerle efleuee®e peemle Deevebo neslees. Hejbleg DeeHeCe efnbot Deenesle DeeHeu³ee DemeC³eecegUs
JeOet HeenC³ee®³ee keÀe³e&¬eÀceele keÀesCeleener De[LeUe vekeÀes cnCetve leer ceeies jenles. ueHetve yemeles. HeCemunotes.in

Page 48

48ogozJeeves ³ee®e keÀejCeeves efle®e ueive cees[les. DeeefCe jeiee®³ee Yejele nceeroe efleuee JeeF&ì yeesueles.
DeeHeu³eecegUs leVe es®esueive cees[u³ee®³ee Jesovee efleuee menve nesle veenerle. l³eecegUs nJesueer mees[tve
efnbotmleeveele HejleC³ee®ee efveCe&³e leer Iesles. SkeÀ YeeJeveeefMeue efnbot m$eer®eer ner J³ekeÌleerjsKee Deens.
obieueercegUs efle®es peerJeve G×Jemle nesles.
6.5.2 keÀeefmece DeeefCe nceeroe :
³ee veeìkeÀeleerue keÀeefmece DeeefCe nceeroe ns meeOes mejU efveefnbotmLeeveeleerue keÀeskeÀCeeleerue ceO³eJe³eerve cegmueerce oebHel³e Deens. l³eeb®³ee ceguegKeele HejkesÀ þjJeues
peeleele. obie ueerceOetve yee³ekeÀes -cegueeb®ee peerJe Jee®eJeC³eemeeþer HeeefkeÀmleeveeletve HeUtve Deeuesuee DeLekeÀ
keÀ<ì GHemetve nJesueer®eer De@uee@ìceWì efceUJeCeeje keÀemeerce DeeefCe lesLes ÒeJesMe efceUeu³eeJej l³eebvee
nekeÀuetve ueeJeCeejer cneleejer (ceeF&) p³eeJesUsme meceepeeuee veblej SskeÀle veener. lesJne keÀmìesef[DevekeÀ[s
peeTve efle®ee mees#ecees#e keÀ©ve ìekeÀC³ee®ee efJe®eej keÀjCeeje keÀemeerce veblej cee$e ceeCegmekeÀerves, Oece&
³eeb®³eeJej Þe×e Demeu³eecegUs DeeefCe DeebleefjkeÀ ®eebietueHeCee oeKeJeCeejs cee$e ceeCegmekeÀer®es oMe&ve
Ie[JeCeejs Deens.
nceeroe ner leVees®eer Decceer Deens. leer efvej#ej Deens leer Oece& efÒe³e Deens. efle®³ee vemeevemeele
Oece& efYeveuesuee Deens. leer cnCepes ’DeeHeuee He[esmeer ceie lees kegÀþu³eener peel eer Oecee&®ee Demees, p³eeuee
lees $eeme oslees, og:Keele ueesìlees, Deuuee®eer keÀmece, l³eeuee keÀOeerner peVele vemeerye keÀjCeej veener.“
Demee efle®ee peerJeve efJepeeJeso ³eeb®³ee mebYeeyeeueye®³ee®eer keÀmece, ns Demeueb keÀener keÀ© vekeÀe. ³ee efle®³ee mJeYeeJeeletve nceeroe ceeF&vee Jee®eJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjles. l³eeletve®e nceer oe DeeefCe ceeF&ceO³es DeeHeguekeÀer®es veeles mebyebOe efvecee&Ce nesleele.“
6.5.3 peeJeso :
peeJeso ne keÀeefmece -nceeroe®ee 18 JeJe[erueebvee melele ceole keÀjlees. leVees ner peeJeso®eer y eefnCe Deens. leVees®³ee ueivee®es efJe®eej meg©
Demeleevee lesJne efoJeeUer®³ee mebO³eekeÀeUer peeJeso kebÀefoue ueeJeC³eemeeþer lees neleele G®euelees
l³eeJesUsuee leVees DeeHeu³ee Jelevee®eer, efleLes meepeN³ee nesCeeN³ee efoJeeUer®eer DeeþJeCe keÀ©ve o sles.
peeJesoJej peerJeeHee[ Òesce keÀ© osCeeN³ee l³ee cegueer®eerner DeeþJeCe keÀ©ve osles. efoJeeUer cegyeejkeÀ Demes
efuentve HeeþJeC³eeme leer meebieles. JeeF&ì ÒeJe=Êeeruee JeUCeeuee ueeieuesu³ee peeJesouee leVees mecepeeJeles.
³eeJesUer peeJeso YeeJe veeMeerue neslees DeeefCe cnCelees leguee ceePeer keÀmece oeoer let ketÀþner pee³e®e veenerle.
peeJeso ceeF&vee peHelees. ceeF&uee Yeejleele peeC³eeHeemetve jesKelees. efle®³ee efveCe&³eeHeemetve efleuee efJe®eueerle
keÀjlees. ceeF&keÀ[s Üsefle®eer keÀeUpeer Ieslees.
6.5.4 leVees :
leVees ner keÀeefmece -nceeroe®eer cegueieer Deens. efle meJee&le ueneve Deens. efle®ee efle®³ee
kegÀìgbefye³eebJej efJeMesnJesueerle leVees SkeÀìer Demeleevee ceeF& efle®³eepeJeU ³esles. lesJne leer Je[erueebveer meebefieleu³eeÒeceeCes
ceeF&yejeyej yeesueC³ee®es ìeUles. l³eeJesUsme ceeF& e fJe®eejles ceePes keÀener ®egkeÀues keÀe? let DeMeer Deyeesue keÀe
Deensme. lesJne leVees cnCeles, `let efnbot Deensme, let ceeP³eeMeer keÀesCelesner veeles þsJet vekeÀesme. ceer leguee keÀOeermunotes.in

Page 49

49oeoer cnCeCeej veener Demes meebietve ceeF& peJeU ³esTve leerncemeenMeer j[les. keÀejCe leVeesuee efpeJneUe
DeeHetuekeÀer®es veles lees[e³e®es vemeleele ³ee efle®³ee ke=Àleerletve leVees mJeYeeJe, efle®eer YeeJeveeMeerue Je=Êeer
efometve ³esles. leVees ner mejU mJeYeeJee®eer ceeCegmekeÀer peHeCeejer peeleer³e meuees Kee efvecee&Ce keÀjCeejs Hee$e
Deens. '
³ee veeìkeÀele mJeceleueyeer, Oecee&®³ee veeJeeKeeueer Del³ee®eej keÀjCeejer Glmeeo®eer menkeÀejer
J³eeqkeÌlejsKee j%ee. jPee ne Oecee¥Oe, keÀce&þ DeefJe®eejer J³eeqkeÌlejsKee Deens. Gmleeo Je l³ee®es menkeÀejer
peeleer³e obieueer Ie[efJeC³ee®eer ke=Àl³e keÀjleele. Deefuece ®eneJeeuee ns KeueJe=Êeer®es Hee$e Deens. ³ee
veeìkeÀele efJeefJeOe ceeveefmekeÀJe=Êeer®es Hee$e efometve ³esleele.
6.6 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³e
³ee veeìkeÀele Heefnue e DebkeÀele ÒecegKe Hee$eele leCeeJeûemle mebyebOe oeKeJeC³eele Deeues Deens. lej
ogmeN³ee DebkeÀele l³eeb®³eeleerue mebIeMesJeìer ceeje³euee Deeuesu³ee obieueKeesN³eebvee mJele: c eeF&uee meeceesjs peeJes ueeieles, lej ogmeN³ee DebkeÀele
levvees oiesKeesN³eebvee meeceejs peeles. cnCepes®e DeJemLesle keÀ[tve efveYe&³eleskeÀ[s ³ee veeìkeÀe®ee ÒeJeeme
Deens. Heefnu³ee DebkeÀele peeJeso, eflejmkeÀejeves DeebOeUe Peeuesuee Deens lej otme N³ee DebkeÀele mebJeeo
menJeemeeves l³ee®es cele HeefjJele&ve nesles. peeJeso®ee ÒesceekeÀ[s ÒeJeeme nesCes ns ³ee veeìkeÀe®es JewefMe<ì Deens.
³ee veeìkeÀeleerue keÀLeevekeÀe®ee keÀeueeJeOeer keÀener ceefnv³eeb®ee Deens. ceeF&uee nJesueer DeeefCe Deueerc e
®eneJeeu³ee®ee {suee ns oesve mLeUs ³ee veeìkeÀele Deensle. nJesueerletve ceeCemee®es ceeCemeeMeer, IejeMeer,
cegueKeeMeer Demeuesues YeeJeyebOe les YeeJeyebOe legìleevee nesCeeN³ee Jesovee ³ee Ieìvee ³esleele. lej Deueerce
®eneJeeu³ee®³ee {su³eeletve De eHeu³ee HeÀe³eÐeemeeþer Oecee&®³ee veeJeeJej ceeCemee -ceeCemeebvee ue{JeCeeN³ee
l³ee®es Iejs uetìt HeenCeeN³ee mJeeLeea ceeCemee®es ef®e$eCe ³esles. l³ee®eyejesyej Gog& veemeerj keÀepeJeer, ceewueevee
ns ceeCegmekeÀeruee Je KeN³ee DeLee&uee cenÊJe osCeeN³e e ceeCemee®es ef®e$eCe ner lesLetve®e nesles. ceeCetme Je
keÀeefmece®³ee kegÀìgbyeeleerue veel³eeefJeeflejmkeÀej Je ceeveJelee ³eeleerue mebIe6.7m e c e e j e s H e
`jeefnues otj Iej ceePes '³ee veeìkeÀele HeÀeUCeer®³ee HeeMJe&YetceerJej keÀLeeJemlet DeekeÀejle
Demeueer lejer HeÀeUCeer ns veeìkeÀe®es DeeMe³e met$e veener efkebÀJee efnbot -cegefmuece mebIeveeìkeÀe®ee cegK³e efJe ceeCemeeMeer, IejeMeer, cegueKeeMeer DemeCeejs veeles ÒekeÀì keÀjCeejs veeìkeÀ Deens. ceeCemeebvee SkeÀceskeÀebÒeleer
JeeìCeejer Dees{, DeemLee, ceeCegmekeÀer ³ee meeJe&ef$ ekeÀ Je meeJe&keÀeefueve peerJevecegu³eebvee ns veeìkeÀ
DeOeesjsefKele keÀjles.
munotes.in

Page 50

50IeìkeÀ -7
`jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es
Jee*dce³eerve cegu³eceeHeve
IeìkeÀ j®evee :
7.1 ÒemleeJevee
7.2 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es DeekeÀueve
7.3 `jeefnues otjIej ceePes' mebefnlee Je Òe³eesieeefJe7.4 `jeefnu esotjIej ceePes' DeeMe³e, efJe7.5 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ
7.6 `jeefnues otjIej ceePes' Hee$eef®e$eCe / J³eeqkeÌlejsKee
7.7 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀeleerue mebJeeo, Yee7.8 meceejesHe
7.1 ÒemleeJevee
`jeefnues otjIej ceePes' ns p³es<þ veeìkeÀkeÀej MeHeÀeDele Keeve ³eeb®es veeìkeÀ Deens. DePeiej
Jepeenle ³eeb®³ee `efpeme ueenewj veF& osK³ee Dees pec³eeF veF '³ee efnboer -Got& veeìkeÀeJej ns veeìkeÀ
DeeOeeefjle Deens. Yeejle -HeeefkeÀmleeve HeÀeUCeerveblej®eer peeleer obieue. meceepeJeemleJe Ieìvee ns ³ee
veeìkeÀe®es yeerpe Deens. efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveeceO³es peeleer³e meueesK³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce JneJeer ³ee GÎsMeeves
ns veeìkeÀ DeY³eemeeuee ueeJeC³eele Deeues Deens.
`jeefnues otj Iej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es Jee*dce³eerve cegu³eceeHeve keÀjleevee ³ee veeìkeÀe®eer
mebefnlee, veeìkeÀe®es DeeMe³e, efJemeJeebo / Yee7.2 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es DeekeÀueve
1980 -90 ®³ee oMekeÀele censMe SuekegbÀ®eJeej, meleerMe DeeUskeÀj, iees.Heg. osMeHeeb[s,
MeHeÀeDele Keeve ns veeìkeÀkeÀej Deensle. ³ee keÀeUele Òe e³eesefiekeÀ veeìkeÀ uesKeve keÀjCeeN³ee
veeìkeÀkeÀejeceO³es MeHeÀeDele Keeve ³eeb®es veeJe Iesleues peeles. MeHeÀeDele Keeve ³eeb®eer `keÀentj 'ner
SkeÀebkeÀerkeÀe DeeblejceneefJeÐeeu e³eerve SkeÀebkeÀerkeÀe mHeOexle KegHe ieepeues. ³ee®e SkeÀebkeÀerkesÀJej l³eebveer `ieoealemunotes.in

Page 51

51ieoeale uee'oerIee¥keÀ l³eebveer meeoj kesÀuee. ÒenmeveelcekeÀ, efJeveesoer SkeÀebkeÀerkeÀe efueefnlee efueefnlee l³eebvee
mJele:®ee yeepe meeHe[le iesuee. l³eeb®³ee efkeÀmmes ³ee veeìkeÀeves l³eeb®es veeìkeÀkeÀej cnCetve les Heefjef®ele
Peeues.
1990 ®³ee oMek eÀele®e `MeesYee³ee$ee 'ns l³eeb®es veeìkeÀ jbieYetceerJej Deeues. MeHeÀeDele Keeve
³eeb®es ns veeìkeÀ KegHe®e ieepeues. mJeeleb$³eeveblej®³ee HeVeeme JeDeOeesieleer®es, ceeveJeer cetu³eefnveleskeÀ[s ®eeueuesu³e e DeeHeu³ee ÒeJeemee®es Ye³eeJen ef®e$eCe keÀjCeejs `jeefnues
otjIej ceePes' ns veeìkeÀ Deeues. 1993 meeueer cegbyeF&le Peeuesu³ee obieueer®es IeeJe yegpeuesues vemeleevee®e
MeHeÀeDele Keeve ³eeb®es `jeefnues otjIej ceePes' ns veeìkeÀ Yeejle -HeeefkeÀml eeve HeÀeUCeer®³ee Hee ÍJe&Yetceer®es
veeìkeÀ Deens. ceeCemes -ceeCemeeHeemetve otjeJeuesHeCe -ceeCemeeceeCemeeceOeuee keÀceer nesle Demeuesuee mebJeeo,
mJele:®eer Kejer DeesUKe ueHeefJeC³ee®eer Oe[He[ DeeefCe l³eeletve ³esCeejs SkeÀìsHeCe ns MeHeÀeDele Kee ve
³eeb®³ee veeìîeuesKevee®es ÒecegKe DeeMe³emeg$e Deens.
Yeejle -HeeefkeÀmleeve HeÀeUCeer veblej®es meJe&meeceev³e ceeCemeeb®³ee peieu³eeJej Peeuesuee HeefjCeece
ns veeìkeÀe®es cegK³e DeeMe³emeg$e Deens. efnbot -cegmueerce peeleerle efvecee&Ce Peeuesuee Jeeo, efnbot -cegmueerce
kegÀìgbyeeJej l³ee®ee Peeuesuee HeefjCeece ³eele veeìkeÀele Deens. peeleer³e meueesKee jeKeCeejs ns veeìkeÀ Deens.
efnbot -cegmueerce peeleer³e meueesKee efvecee&Ce keÀjCeej ns veeìkeÀ Demetve JeemleJe peerJeveoMeea ef®e$eCe
keÀjCe ejs Deens.
7.3 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®³ee mebefnlee Je Òe³eesieeefJe1993 ®³ee obieueer®³ee JesUer MeHeÀeDele Keeve ³eeb®³ee ceveele peeies Peeuesues JesieJesieUs meboYe&
l³eebvee veeìîe uesKeveeuee ÒesjCee osles. HeCe veeìîeuesK eve keÀjleevee ceO³es l³eebveer mees[tve efoues. HeCe veblej
Jeeceve keWÀê ³eebveer Dee³eesefpele kesÀuesues Demeiej Jepeenle efueefKele efpeme ueenewj veF osK³ee ³ee veeìkeÀe®es
Jee®eve SskeÀleevee l³eebvee mJele:®eer ceveeleerue efJeveF& osK³ee Dees pec³eeF veF '³ee veeìkeÀe®eer ®eewkeÀì IesTve l³eele l³eebveer mJele:uee meg®euesu³ee
veeìkeÀeuee efouesuee DeekeÀej ner `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®³ee uesKeveeceeie®eer HeeÍJe&Yetceer Deens.
³ee veeìîeuesKevee ceeie®eer YetefcekeÀe l³eebveer veeìkeÀe®³ee ÒemleeJevesle efueefnueer Deens.
Jeeceve keWÀês ³eebveer efoioefMe&le kesÀuesu³ee ³ee veeìkeÀe®ee Heefnuee Òe³eesie, cegbyeF& ³esLeerue `keÀuee
JewYeJe '³ee J³eeJemeeef³ekeÀ veeìîem ebmLesleHexÀ 17 meHìWyej 1995 jespeer oeoj ³esLeerue efMeJeepeer veeìîe
cebefojele meeb³ekeÀeUer 4 Jeepelee meeoj keÀjC³eele Deeuee. ³ee veeìkeÀe®³ee uesKeveemeeþer MeHeÀeDele Keeve
³eebvee ceneje<ì^ Meemevee®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ veeìîemHeOexle ÒeLece Hegj mkeÀej Je ceecee JejsjkeÀj
`HeeefjleesefpeevesJeejer 2001 ceO³es ÒeLece ÒekeÀejele kesÀues. ns veeìkeÀe®ee 79 He=<þ Deens.
`efpeme ueenewj veF osK³e eD e e sp e c ³ e e Fv e F '³ee efnboer Got& Yee³eeb®³ee veeìkeÀeJej `jeefnues otjIej ceePes' ns veeìkeÀ DeeOeeefjle Deensle. 1947 ceO³es ueenesjntve
efouueerme Deeuesues Got& He$ekeÀej mebleesobieueerle ceeju³ee iesuesu³ee ke=À

Page 52

52Demeiej Jepeenle ³eebvee `efpeme ueenewj veF osK³ee Dees pec³eeF veF '³ee veeìkeÀe®es yeerpe Deens. ³ee
IeìvesJe©ve®e ns veeìkeÀ efueefnues iesues. Heefnu³eeboe Got&le efueefnues iesuesues veeìkeÀ veblej cejeþerle
MeHeÀeDele Keeve ³eebveer efueefnues Deens. peeleer³e meeceeefpekeÀ meueesKee jeKelee ³eebvee HeÀeUCeerveblej®es
JeemleJe keÀe³e. ns peeCetve Ieslee ³eeJee ³ee GÎsMeeves ns veeìkeÀ efueefnues iesues Deens.
7.4 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³e, efJeveeìîe meceer#ekeÀ jJeeRê HeeLejs ³eebveer meeefnl³e mebcesuevee®³ee efveefceÊeeves veeìkeÀkeÀej DeeefCe
efoioM e&keÀ MeHeÀeDele Keeve ³eeb®eer cegueeKele Iesleueer. l³eeJesUer l³eebveer DeeHeu³eeuee veeìkeÀ keÀmes met®eles?
³ee ÒeMveeb®es GÊej osleevee les cnCeleele, ’De®eevekeÀ SKeeoer keÀuHevee met®eles SKeeob ke@ÀjskeÌìj
íUe³euee ueeieleb. SKeeoer SsskeÀuesueer, yeefIeleuesueer, DevegYeJeuesueer HeCe Deelee efJemce=leerle iesuesueer Ieìvee
Hegvne GmeUer cee©ve Jej ³esles... keÀener JesieUîee®e iees<ì peeCeJee³euee ueeieleele. ceveele Iej keÀ©ve
yemeuesueer SKeeoer Fcespe KegCeeJee³euee ueeieles. SKeeoe efJe®eej D emJemLe keÀjlees DeeefCe De®eevekeÀ
meg®euesu³ee l³ee keÀuHeves®eb veeìkeÀ nesF&ue Demeb Jeeìe³euee ueeieleb... cegbyeF&le obieue Hesìueer nesleer .c e e P ³ e e
meceesj®³ee Fceejleer®³ee ie®®eerle keÀener Heg©nesles DeeefCe nmele nesles. l³eeJe©ve ceer `efpeme ves ueenewj vener osK³ee '³ee efnboer veeìkeÀe®ee DeeOeej
IesTve `jeefnues otjIej ceePes' ns veeìkeÀ efueefnues Deens. “
MeHeÀeDele Keeve ³eebveer `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìîe uesKeveeceeieerue YegefcekeÀe mHe<ì kesÀueer
Deens.
MeHeÀeDele Keeve `jeefnues otj Iej ceePes' ³ee veeìkeÀeb®³ee ÒemleeJevesle veeìkeÀe®³ee cegK³e
meg$eeefJeKeeve ³eeb®³ee ceveele HeÀeUCeerveblej HeeefkeÀmleeveele iesuesu³ee l³eeb®³ee ceecee, ceeceer ceecesYeeJeeefJeYetlekeÀeueerve meboYe& peeies Peeues. Yeejleeuee `nceeje cegukeÀ 'cnCeCeejer HeeefkeÀmleeveele Hejleleevee
j[Ceejer ceeceer, mJele :®³ee HeÀe³eÐeemeeþer HeeefkeÀmleeveeleerue jep³ekeÀl³ee¥veer, Oece&mecee pekebÀì keÀeveer
IeeyejJetve meeceev³eebvee ogyeUs -HeebieUs kesÀues. ogmeN³eeb®³ee eflejmkeÀeje®eer meJe³e ueeJele vesuesu³ee ceecesYeeT
³eeb®³ee DeeþJeCeerletve l³eebvee ne veeìkeÀe®e e efJeSskeÀleevee DeeHeu³ee ceveele ner ³ee efJe`jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es uesKeve kesÀues. DeMeer veeìîe u esKevee ceeie®eer l³eebveer YetefcekeÀe mHe<ì
kesÀueer Deens.
1947 meeueer DeeHeu³ee osMee®eer Oecee&Jej DeeOeeefjle HeÀeUCeer Peeueer. ³eeveblej®³ee obieueer,
ceeCemes, l³eeb®eer Iejsoejs G×Jemle Peeueer. MejerjeJej, ceveebJej Del³ee®eejeb®³ee eflejmke Àeje®³ee peKecee
Jee{le iesu³ee. ³eeceO³es npeejes kegÀìtbye osMeeOe[eruee ueeieueer. ³ee veeìkeÀele ³ee obieueerle Demes®e
nesjHeUtve efveIeeuesues efnbotmLeeveeleerue keÀeskeÀCeeleerue SkeÀ cegefmuece yeebOeJe HeeefkeÀmleeveeleerue ueenewj ³ee
Menjele ef veietve ³esles. efveJee&efmeleeb®³ee íeJeCeerle keÀmesyemes peerJeve peieu³eeJej ueenewj ceOeerue SkeÀ nJesueer
l³eebvee jene³euee efoueer peeles.munotes.in

Page 53

53ceejJee[erle efpeJeble jeefnuesueer l³ee nJesueerleerue `jleveueeue®eer DeeF& 'ner efnbot m$eer mJele:®es
Iej mJele:®ee ceguegKe mees[tve Yeejleele pee³euee vekeÀej osles. efpeJeble Demeuesueer leer SkeÀcesJe efnbot m$eer
DeeefCe ns Yeejleeletve ueenewj ceO³es Deeuesues cegmeueceeve kegÀìgbye ³eeb®³eele pes mebyebOe DeekeÀejleele, l³ee®es
ef®e$eCe ³ee veeìkeÀe le kesÀuesues efomeles. 1947 ®³ee HeÀeUCeer®³ee HeeÍJe&YetceerJej ³ee veeìkeÀe®eer keÀLeeJemlet
DeekeÀejle Demeueer lejer HeÀeUCeer ns ³ee veeìkeÀe®es DeeMe³emeg$e veener. ceeCemee®es Oece&, Yee³ee YesomeboYee&HeefuekeÀ[s ceeCemeeMeer DeeH eu³ee IejeMeer -JeleveeMeer -cegukeÀeMeer DemeCeejs veeles, meÊee ³ee
veeìkeÀeletve J³ekeÌle nesles. ³ee veeìkeÀeletve Oece&, YeeSkeÀceskeÀebÒeleer JeeìCeejer Dees{, DeemLee, ceeCegmekeÀer ³ee meeJe&ef$ekeÀ, meeJe&keÀeueerve cegu³ee®es cenÊJe
DeOeesjsefKele kesÀues Deens.
7.5 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe®es keÀLeevekeÀ
`jeefnues otjIej ceePes' ns veeìkeÀ efpeme ueenewj... ³ee efnbot -Got& veeìkeÀeJej DeeOeeefjle
Deens. ³ee cetU veeìkeÀe®es oe sve DebkeÀ Demetve ÒecegKe meesUe ¢M³e ³ee veeìkeÀele Deensle.
veeìkeÀe®³ee meg©Jeeleeruee HeeefkeÀmleeve -HegjmkeÀle³ee¥®³ee peguegmee®³ee ¢M³eeves nesles.
veeìkeÀe®³ee Heefnu³ee DebkeÀele He[oe GIe[u³eeveblej SkeÀ efjkeÀeceer nJesueer vepejsme He[le s.
keÀemeerce, nceeroe, yesiece peeJeso (keÀemeerce -nceeroe®ee cegueiee) leveJej (leVees) ner cegueieer ³eebveer nJesueer
iepeyepetve peeles. leVees DeeefCe efle®³ee ceeieesceeie ceeB meg©Jeeleeruee ³esleele. Iejeleerue keÀlee& ceeCegme peeJeso
³eeb®³ee ke ÀewlegkeÀele menYeeieer nesleele. ³ee Deeveboele efnbotm leeve mees[tve Deeu³eeveblej®es og:Kener ef®eef$ele
nesles.
leVees nJesueerle efHeÀjeJesme Jeeìles leer Deeveboeves nJesueerle efHeÀje³euee peeles. Hejblet Ieeye©ve
Deesj[le Keeueer ³esles. ³ee nJe sueerceO³es jleveueeue peesnN³ee®eer DeeF& (ceeF&) Yesìles. ceeF&uee nJesueer mees[tve
pee³euee meebefieleues peeles. HeCe keÀener kesÀu³ee leer nJesueer mees[tve pee³euee vekeÀej osles. leVees®³ee ÒeJesMeeves
³ee nJesueerle jenCeejer ceeF& efle®ee HeeÍJe& Yetceer efle®³ee peerJevee®eer ceeefnleer efceUles. ³ee nJesueer®es cetU
jefnJeeMeer DemeCeeN³ee efnbotveer cegmeueceeveebmeeþer n Jesueer keÀMeekeÀefjlee efjkeÀeceer keÀ©ve Ðee³e®eer? HeCe
cegmeueceeveeb®ee l³eele keÀe³e oesmLeeef³ekeÀ Peeuesues Demeleele. efnbot DeeefCe cegmueerce ³ee oesve kegÀìgbyeeleerue og:Ke, l³eeb®³eeleerue peeleer³e
mebIeDe[keÀuesueer ner ceeCemes SkeÀceskeÀeb®³ee efJe©× peeleele. ³esLetve®e veeìkeÀe®³ee mebIeoesve peeleerceOeerue ne mebbIeceeF&uee (cneleejeruee) ³ee nJesueerletve yeensj keÀe{C³eemeeþ er keÀmìesef[Deve®es meene³³e ve
efceUeu³eecegUs IejeceOeerue ÒecegKe J³ekeÌleer ef®e[leele. Heg{s ®eeueles Jne cnCeCeejer cneleejer (ceeF&)
ueekegÀ[, HeeCeer Yeeb[erkegbÀ[er osles. ie=efnCeeR®eer iejpe HegjJeles. l³ee ueeskeÀebvee leer DeeOeej osles. Hejb let efleuee
IejeceOetve yeensj keÀe{t ueeieues efkebÀJee keÀesCeeuee efle®eer De[®eCe Jeeìt ueeieueer les veeHemeble Deens. les efle®es
lelJe Deens. Hejblet leer YeeJeefvekeÀ osKeerue nesles. cneleejer (ceeF&) peeleer³e obieueer ceO³es DeeHeues kegÀìgbye
keÀmes G×Jemle Peeues leer meebieles. efle®es kegÀìgbye, veeleJeb[s ³ee nJesueerle ceejues iesu³ee®ee efveoxMe Heg{s ³eslees.munotes.in

Page 54

54ceeCemeebHeemetve otjeJeu³eecegUs efle®es og:Ke keÀUu³eeveblej, efle®³ee ÒesceU mJeYeeJee uee peeCetve
Iesleu³eeveblej keÀeefmece De eefCe l³eeb®es kegÀìgbefye³e ³eeb®³ee celes celeYeso ogjeJetve peJeUerkeÀ efvecee&Ce nesles.
l³eeveblej ceesnu³eeceOeerue Gmleeo DeeefCe l³eeb®³ee menkeÀeN³eebvee efnbot m$eer peerJeble Demeu³ee®es
keÀUu³eeJej peeJesoMeer mebHeke&À meeOetve cneleejer®ee keÀeìe keÀe{C³ee®es þjefJeues peeles. ³eeceO³es Gmleeo
ÒecegKe Demelees. l³ee®³ee efJe©× peeTve Mee³ej (meÛo³e yegef×ceeve ueeskeÀeb®ee ÒeefleefveOeer) Oece& cnCepes
keÀe³e ³eemeejK³ee iees<ìer meebieCeeje ceewueJeer DeeefCe l³eeb®³eeceOeerue mebIeGlmeeouee Hee®e npeej ©He³es osTve cneleejer®eer nl³ee keÀje³euee le³eej neslees. Hejblet ³ee IejeceOeerue
ie=efnCeer efle®³ee veJeN³eeuee HeeHeeHeemetve efve®eefuele keÀjles. ³eecegUs ef®e[uesuee Gmleeo nJesueerJe©ve
cneleejeru ee HesÀketÀve osC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeeefCe l³ee efþkeÀeCeer Gmleeo®es menkeÀejer nJesueerle
IetmeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Gmleeo meJee¥vee Oe[e efMekeÀefJeC³ee®eer Òeefle%ee keÀ©ve peelees. l³eeJesUsme
nJesueer ogmeN³eeHeemetve Jee®eJee³e®eer Deme sue lej nJesueer®³ee cetU ceeueefkeÀCeeruee (ceeF&uee) Jee®eJeues Heeefnpes
ns keÀeefmece®³ee ue#eele ³esles. l³eeb®es kegÀìgbye ceeF&uee HegCe&HeCes mebj#eCe efoues peeles. ceeF&uee ceejC³ee®eer pees
megHeejer oslees lees®e efleuee Jee®eJeC³eemeeþer Heg{s Oe[He[ keÀjlees. ³ee Ieìvesves Gmleeo ef®e[lees.
nJesueerpeJeU mebleeHeuesu³ee obieueKeesje®ee peceeJe DeeCelees l³eebvee ÒeeflekeÀej keÀjC³eemeeþer ceeF&
efveYe&³eHeCes meeceesjer ³esles. ³eeJesUer Heefnuee DebkeÀ ³esLes mebHelees.
veeìkeÀe®³ee ogmeN³ ee DebkeÀeceO³es ceeF& DeeefCe keÀeefmece kegÀìgbyeeceO³es DeeHeguekeÀer efpeJneUîee®es
JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles. keÀeefmece®es cegmueerce kegÀìtbye cneleejer Deepeer (ceeF&) mJeerkeÀej keÀ©ve leer
DeeHeu³ee®e kegÀìgbyeeleerue meom³ee Deensle Demes ef leuee JeeieCetkeÀ efoueer peeles. ceeF&uee keÀeefmece,
kegÀìtbyeeceO³es leer jceles. ³ee Òemebieeletve veeìkeÀkeÀejeves peeleer³e meueesK³ee®es ef®e$eCe GYeejues Deens.
ceeF&meeþer efoJeeUer meepejer kesÀueer peeles. l³eecegUs l³ee®³eeleerue DeeHeguekeÀer® es veeles oMe&efJeues peeles.
l³eecegUs l³ee®³eeleerue DeeHeguekeÀer®es veeles oMe&efJeues peeles. l³ee®eJesUsme peeJeso®³ee ceveeleerue eflejmkeÀej
nUtnUt otj keÀjC³ee®ee Òe³elve leVees keÀjles. peeJeso®³ee ceveeleerue eflejmkeÀeje®ee YeeJe keÀceer neslee s.
ceeF&veer efoJeeUer meepejer kesÀueer ner ceeefnleer Gmleeouee keÀUles. lees DeefOekeÀ®e DeeHeu³ee menkeÀe³ee&Jej
ef®e[lees lesJne ceewueevee Gmleeouee Fmueece®ee DeLe& Gueie[tve oeKeJeleele.
leVees®es ueive þjefJeC³eemeeþer efleuee Heene³euee ³esCee j Demeu³eeves ueieyeie nesles. KegHe
efoJemeeHeemetve ®eeueuesu³ee efle®³ee ueivee®ee efJe®eej HetCe& nesCeej Demelees. Hejbleg efcePee&vee (cegueekeÀ[erue
ueeskeÀebvee) OecekeÀeJeCeer®ee metj efouesuee Demelees. ns keÀeefmece Je l³ee®³ee Helveeruee keÀUu³ eeveblej les
ef®e[leele. ceeF&uee ner iees<ì keÀUles lesJne leer DeHeje$eer Mee³ejuee Yesìtve ie=nl³eeieeyeÎue meebieles.
peeJeso®eer cew$eerCe l³eeb®³eeHeemetve ogjeJeu³ee veblej peeJeso efnbotmLeeveyejesyej Jewj HelkeÀjlees. peeJesouee ns
og:Ke menve nes le veener. DeKesjer peeJesoner keÀesmeUlees. oeoer®es Keebos Oe©ve ncemetve j[t ueeielees. DeeefCe
MeHeLe Ieeueerle cnCelees, `leguee ceePeer keÀmece oeoer ', ’let kegÀþner pee³e®eb veenerme. kegÀþner pee³e®e
veenerme -ns DeeHeue Iej mees[tve“ l³eeveblej p eeJesouee mecepeeJeues peeles. ceeF& leVeeskeÀ[s mejmeeJeles.
efle®³eekeÀ[®³ee DeewceeskeÀUer nesles. meJe&peCe ceeF&®eer keÀeUpeer IesC³eemeeþer Heg{s mejmeeJele ele. l³eeb®³ee Òescee®ee HeePej
HegÀìleevee ³ee Òemebieele efometve ³eslees.
Heg{s ceesnu³eeceO³es peer ie[ye[ nesles. lemes®e ueeskeÀeb®³ee IejeJej peer ®eeue nesles DeeefCe l³eele®e
cempeeroer meceesj ceewueevee®ee Ketve Peeuee Deens ³ee Ieìvee Deefue ce ®eneJeeu³eekeÀ[tve mecepeeleele. keÀÆjmunotes.in

Page 55

55Oecee¥Oelee, met[ YeeJevee, iegb[eieoea ³ee meeN³ee®es ef®e$eCe veeìkeÀeletve Peeu³ee®es HeeneJe³eeme efceUles.
DeKesjer®³ee #eCeer ceeF& l³ee efnbmekeÀ ieg[ebieoeauee HejleJetve ueeJeleele. leVeesner Dee¬eÀcekeÀHe Ces cnCeles
’Deelee kegÀCeeuee Ieeye©ve ³ee nJesueer®es ojJeepes yebo nesCeej veenerle.“ ³eeJe©ve ceeF&®³ee mebHekeÀe&le
³esTve keÀeefmece Je l³eeb®³ee kegÀìgbefye³ee®es Jee{uesues DeelceYeeve efometve ³esles. Oece&efMekeÀJeCeer®ee JemletHeeþ ³ee
veeìkeÀel etve DeefYeefveJeerle neslees. efnbot -cegmueerce ³ee Oecee¥OeceOeerue DeebleefjkeÀ ÜÜebuee íso osle ner
veeìîeke=Àleer peeleer³e meueesKee peesHeemeleevee efomelees.
7.6`jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀe leerue Hee$eef®e$eCe / J³eeqkeÌlejsKee
7.6.1 ceeF& : `jeefnues otj Iej ceePes '³ee veeìkeÀeleerue ceO³eJeleea J³ekeÌleerjsKee cnCepes jleveueeue®eer
DeeF& GHe&À ceeF& nes³e ceeF& ner HeÀeUCeer®³ee le[eK³eele ueenewj ceO³es efpeJeble jeefnuesueer SkeÀcesJe efnbot m$eer
Deens. HeÀeUCeerveblej Yeejleele tve Deeuesues keÀeefmece®es kegÀìgbye DeeHeu³ee nJesueer®ee keÀypee Iesleerue; Demes
efleuee Jeeìles. l³eecegUs meg©Jeeleeruee keÀeefmece®³ee kegÀìgbyeeuee nJesueerle nekeÀuetve osC³ee®ee Òe³elve keÀjle
jenles. cee$e keÀeefmece®eer yee³ekeÀes nceeroe yesie ce Je cetueieer levvees yesiece ³eeb®³eeMeer efle®e menevegYetleer®es veeles
efvecee&Ce nesles. l³eebvee DeeOeej osle Je l³ee®³ee DeeOeej nesles leer l³eeb®³eeMeer veeles pees[les. keÀeefmece Je
l³eeb®ee cegueiee peeJeso l³eeb®³eeMeer ceeF&®³ee Dee³eg<³eel etve njJeuesues ceeveJeer mHeMee&®es YeeJeyebOee®es megKe leer
l³eeb®³eeyejesyej®³ee veel³eele MeesOeles.
ueenewjceO³es ceesþîee nJesueerle ceeF& SkeÀ efnbot m$eer peerJeble Deens, ns mecepeu³eeJej Gmleeo Je
l³ee®es meeLeeroej ceeF&uee cee©ve nJesueer u egìC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. cee$e ³ee obiesKeesN³eebvee ve Ieeyejlee
ceeF& l³eebvee meeceesjs peeles. DeeHeues Iej, DeeHeuee ceguegKe mees[C³eeme vekeÀej osle. ceesnu³eeleerue meJee¥Meer
efle®es Òescee®es mesJes®es veeles efvecee&Ce nesles. cee$e Gmleeo ceeF&®es keÀejCe Heg{s þsJetve peceuesues ueive cees[lees.
DeMee JesUer cee$e DeeHeu³ee Òescee®³ee ceeCemeebvee DeeHeu³eecegUs $eeme vekeÀes cnCetve ceeF& DeeHeueer nJesueer Je
DeeHeuee ceguegKe mees[C³ee®ee efveCe&³e Iesles. nJesueer®³ee ®eeJ³ee Je DeeHeu ³ee Òescee®ee mesJes®ee Jeejmee leer
levveeskeÀ[s meesHeefJeles. cegueiee Je veeleJeb[s obieueerle ceeju³eeveblejner Iej Je ceguegKe ve mees[Ceejer ceeF&
keÀeefmece®³ee kegÀìgbyeeMeer efkeÀleer Òescee®es IeÆ veeles efvecee&Ce Peeues DemeeJes ns ue#eele ³es les. keÀeefmece kegÀìgbyener
ceeF&®³ee j#eCee®eer peyeeyeoejer Iesles. ceewueevee®³ee efveOeveeveblej ceeF&uee ceejC³eemeeþer Deeuesu³ee Gmleeo
Je l³eeb®³ee obieueKeesN³eebvee keÀeefmece®es kegÀìgbye meeceesjs peeles Je ceeF&®es j#eCe keÀjles. ³ee DeeMeeJe eoer
ìHH³eeJej ns veeìkeÀ mebHeles. HeeefkeÀmleeveeleerue efJeJeeleeJejCeele ceeveJeer Òesce YeeJeves®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejs Je=× Hebpeeyeer efnbot m$eer®es Hee$e cnCetve, ceeF&®³ee
J³eeqkeÌlejsKes ®es cenÊJe DeOeesjsefKele nesles.
7.6. 2keÀeefmece Je nceeroe :
keÀeefmece Je nceeroe ns jeefnues ³ee veeìkeÀeleerue cegefmuece oebHel³e nes³e. keÀeefmece, nceeroe
meeOeermejU, Je=×eUt peerJeve peieCeejs, Yeejleer³e keÀeskeÀCeeleerue ceO³eceJeieer&³e, cegefmuece oebHel³e Deens.
1947 ®³ee HeÀeUCeerle l³eebvee DeeHeu³ee®e ceguegKeele HejkesÀ, eflejmke=Àle þjJeues peeles. DeeHeCe
GYeejuesu³ee Iejeoeje®eer jeKejebieesUer nesleevee l³eebvee HeeneJes ueeieles. ns DeeHeu³ee Jeeìîeeuee Deeuesues
Yeesie DeeHeu³e e cegueeyeeUeb®³ee Jeeìîeeuee ³esT ve³es cnCetve DeeHeu³ee ceguegKeeefJeÒesceeJej ceele keÀ©ve lesJne l³eebvee veJ³ee ceguegKeele peeJes ueeieles. keÀeskeÀCe mees[tve HeeefkeÀmleeveeleerue
ueenewj ceO³e efveJee&efmele cnCetve l³e ebvee DeveskeÀ keÀ<ì YeesieeJes ueeieleele. efveJee&efmeleeb®³ee íeJeCeerlemunotes.in

Page 56

56DeVeemeeþer keÀìesje IesTve l³eebvee jebiesle GYes jenC³ee®eer ceeveneveer menve keÀjeJeer ueeieles. ueenewjceO³es
ceeF&®³ee nJesueerle l³eebvee leelHegjleer efveJeemee®eer peeiee efceUles. lesLes Hegvne DeemLesjlee DeeHeu³ee
Jeeìîeeuee ³esF&ue ³ee YeerleercegUs meg©Jeeleeruee les ceeF&keÀ[s DeeHeu³ee efmLej nesC³eeleerue SkeÀ De[®eCe ³ee
¢<ìerves Heenleele. l³eecegUs ceeF&uee nJesueerletve Je³eesJe=×e Demeu³eecegUs Je DeebleefjkeÀ ®eebiegueHeCeecegUs
ceeF&uee cee©ve ìekeÀC³ee®ee He³ee&³e GHeueyOe nesTve ner les lemes Jeeiele veener. Gueì veblej ceeF&Meer l³ee®es
Òescee®es, nkeÌkeÀe®es veeles yevele peeles. ceeF&®³ee 22 Keesu³ee®³ee nJesueerle l³eebvee DeeHeu³ee ceguegKeeleerue
keÀewuee© Ieje®ee lesLeerue Heefjmeje®ee, KeeÐe mebmke=Àleer®ee Deevebo Ieslee ³eslees. ceeF&Meer YeeJeyebOee®es veeles
efvecee&Ce Peeu³eeveblej keÀeefmece Je nceeroe ceeF&meeþer nJesueerle efoJeeUer meepejer keÀjleele. levvees®es ueive
cees[u³eeveblej ceeF& ue enewj mees[C³ee®e efveCe&³e Iesles. lesJne ceeF&uee DeeHeues Iej, DeeHeuee ceguegKe
mees[C³ee®³ee efveCe&³eeHeemegve les HejeJe=Êe keÀjleele. Heg{s veeìkeÀe®³ee ceewueevee®ee Ketve Peeu³eeveblej
obiesKeesj ceeF&uee ceejC³eemeeþer nJesueerJej ®eeuetve ³esle ele lesJne keÀeefmece Je nceeroe ceeF&®³ee j#eCeemeeþer
mJele:ntve peyeeyeoejer Iesleele Je obiesKeesN³eebvee meeceesjs peeleele. DeMee ÒekeÀejs ceeCegmekeÀer Je DeebleefjkeÀ
®eebiegueHeCee ³ee YeeJeveeb®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejer Hee$e cnCetve keÀeef mece Je nceeroe ³ee J³eeqkeÌlejsKeeb®es ³ee
veeìkeÀele cenÊJee®es mLeeve Deens.
7.6. 3peeJeso :
peeJeso ne keÀeefmece Je nceeroe®³ee 17 -18 JeKeeve ³eebvee DeeHeuee ceecesYeeJeeJe©ve meg®eues Deens Demes les mJele:uee cnCeleele, eflejmkeÀej keÀje³euee
Ieeye©ve peiee³euee, efMekeÀCeejer ceeCemes ³ee Je=Êeer®es ns Hee$e Deens. HeÀeUCeerleerue DevegYeJeecegUs Je
Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveeleerue Oeeefce&keÀ IeìveebcegUs efnbot p³eeb®³ee ceveele Üsefvecee&Ce Peeuee Deens. ueenewjuee Deeu³eeveblej nJesueer®³ee ceeueefkeÀve Demeuesu³ee jleveueeue®³ee DeeF&uee
mecepeeJetve yemeC³eeHes#ee efle®ee keÀeìe keÀe{C³ee®ee lees efJe®eej keÀjlees. meg©Jeeleeruee lees keÀe{C³ee®ee lees
efJe®eej keÀjlees Je mees[C³ee®ee ceeF&uee nJesueer mees[tve Yeejleele pee³euee meebielees. efleves l³eeme vekeÀej
efou³eeJej l³eeb®³eele leeCee®es leCeeJee®es Òemebie Ie[leele. lesJne ceesnu³eeleerue Gmleeo Je l³ee®es meeLeeroej
peeJesouee Hewmes os Tve ceeF&uee ceejC³ee®ee keÀì keÀjleele. Gmleeo®³ee Deenejer peele Demeuesu³ee
DeHeefjHekeÌJe Je=Êeer®ee peeJeso veblej cee$e ceeF&Meer menJeeme Iesle iesu³eeveblej yeouele peelees. yeefnCe levvees
GHe&À leveJeerj yesiece efle®³eeMeer Peeuesu³ee mebJeeoece gUs l³eeb®³ee ceveeleerue efnbot Je ceeF&efJeeflejmkeÀej JeeketÀve peelees. lesJne peeJeso ner ceeF&®³ee j#eCeemeeþer obiesKeesN³eebvee meeceesjs peelees. peeJeso
nesCeej celJeblej efJe®eej HeefjJele&ve ne ³ee veeìkeÀe®ee Keeme efJeveeìkeÀeleerue SkeÀ JewefMe<ìîeHetCe& Hee$e Deens Demes cnCelee ³esF&ue.
7.6.4 levJeerj yesiece GHe&À levvees :
levJeerj yesiece GHe&À levvees ns jeefnues otj Iej ceePes ³ee veeìkeÀeleerue JewefMe<ìîeHetCe& Hee$e Deens.
levJeerj ner keÀeefmece Je nceeroe ³ee cegefmuece oeHebl³ee®eer 14 JekeÀeefmece Je nceeroe ³eeb®³eeyejesyej keÀeskeÀCe mees[tve HeeefkeÀmleeveeleerue ueenewj ceO³es nesles. meg©Jeeleeruee
efveJee&mleer®ee og: Ke Yeesieles. ceeF&®³ee nJesueerle jne³euee Deeu³eeveblej ceeF&®³ee keÀeefmece®³ee kegÀìgbyeeMeer
veelesmebyebOe pegUleele. ceeF&uee efle®³ee `jeOee' ³ee veeleer®³ee DeeþJeCe keÀ©ve osCeejer levvees ceeF&uee oeoer
DeMeer nekeÀ ceejles. peeJeso®eer LeÆe cem keÀjer keÀjCeejer levvees peeJeso®³ee ceveeleerue ceeF&efJeeflejmkeÀej, Üsueivee®es mJeHve yeIeCeejer levvees cee$e HeÀeUCe erleerue obiesKeesN³ee®³ee Ye³ebkeÀj DeeþJeCeer ueenesj ceO³es
megefmlej Peeu³eeveblejner Ye³ee®³ee íe³esle JeeJejleevee efometve ³esles. ceeF& DeeHeu³ee yeìJee Je mesJee®eemunotes.in

Page 57

57Òescee®ee Jeejmee levveeskeÀ[s meesHeefJeles. lesJne levveesmeeþer ceeF& ueenesj m ees[C³ee®ee efveCe&³e Iesles. keÀejCe
levvees®es ueive cees[les. DeMee JesUer ceeF&uee ueenesjceO³es DeeHeu³eeyejesyej jenC³ee®eer Òescee®eer DeeCe levvees
Ieeueles. cee$e ceefMeoermeceesj ceewuee®ee Kegve neslees. l³ee®ee HeÀe³eoe IesTve Gmleeo obiesKeesN ³eemen ceeF&uee
ceejC³eemeeþer nJesueerJej ®eeuetve ³eslees. lesJne levvees ve Ieeyejlee ceeF&®³ee j#eCeemeeþer mJele: Heg{s nesJetve
ojJeepee GIe[C³ee®ee efveCe&³e Iesles. DeMeeÒekeÀejs ÜsIe[efJeCe ejs Hee$e cnCetve levvees®es ³ee veeìkeÀele cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. veeìkeÀe®³ee MesJeìer ceeF&®³ee
Òesceele ieomeuesu³ee YekeÌkeÀce ceeveefmekeÀ DeeOeejecegUs efle®ee Ye³eûemleskeÀ[tve DeelceefJeMJeemeekeÀ[s mecepebme
HeefjHekeÌJeleskeÀ[s ÒeJeeme meg© Peeuesuee efomelees. ns veeìkeÀe®es ³eMe Deens. l³eecegUs levvees ns ³ee
veeìkeÀeleerue cenÊJee®es Hee$e Deens Demes cnCelee ³esles.
5) Flej Hee$e / J³eeqkeÌlejsKee:
ceeF&, keÀeefmece, nceeroe, peeJeso, levvees ³ee cegK³e Hee$eebyejesyej Flej DeveskeÀ ÒeeefleefveefOekeÀ
Hee$es ³ee veeìkeÀele Deensle. Gmleeo Je l³ee®³ee menkeÀejer `j#ee' ner Hee$es DeeHeu³ee mJeeLee&Keelej
Oecee&®³ee veeJeeKeeueer Del³ee®eej keÀjCeejs, onMeleJeeo ceepeJeCeejs, eflejmkeÀej HemejJeCeeN³ee Je=Êeer®es
ÒeefleefveefOelJe keÀjl eele. Deefuece ®eneJeeuee ns Hee$e Gmleeo Je jPee ³ee KeueÒeJe=Êeerves efvecee&Ce kesÀuesu³ee
onMeleerle, nesjHeUtve efveIeCeejs meeceev³e ceeCemee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjles. ceewueevee FkeÀjeve cegoerj,
Gmleeo Je jPee ³ee onMeleJeeoer ÒeJe=Êeer®³ee onM eleeruee jesKet HeenCeeN³ee, Fmueece Oecee&®es Kejs meej
meebiet HeenCeeN³ee meoeefJeJeskeÀ ÒeJe=Êeer®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeejs Hee$e cnCepes ceewueevee nes³e. veeefmej
keÀepeJeer ne Mee³ej Deens. mJeeLeea, onMeleJeeoer, eflejmkeÀej HemejefJeCeeN³ee I eìkeÀebJej efveYe&³eHeCes ìerkeÀe
keÀjCeeje, Dee³eg<³eeleerue meeQo³e& cetu³e peHeCeeje, peerJeveeJej Òesce keÀje³euee efMekeÀefJeCeeje, ceeveJelesuee
meJeex®³e ceeveCeeje Mee³ej veeefmej keÀepeJeer. ceeveJee®³ee efJeJeskeÀe®ee ÒeefleefveOeer Deens. ns Hee $e HegCe&
keÀeuHeefvekeÀ veener. MeHeÀeDele Keeve ³eebvee les cetU®es DeJeeu³ee®es cee$e HeÀeUCeerle nesjHetve ueenewjceO³es
mLeeefvekeÀ Peeuesues Òeefme× Gog& Mee³ej veeefmej keÀepeJeer Òel³e#eeleerue J³ekeÌleerJe©ve met®eues Deens.
Gog&leerue efpeme ueen ewj... ³ee veeìkeÀele veeefmej keÀepeJeer®³ee DeveskeÀ iepeu³ee ³esleele. cee$e cejeþerleerue
jeefnues... ³ee veeìkeÀele veeefmej keÀepeJeer®eer SkeÀ iepeue Deeueer Deens. cee$e l³ee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer
Deens. HeÀeìkeÀ keÀOeer GIe[e³e®es keÀOeer ye bo keÀje³e®es ns Mee³ej®es DeMee Meyoeble mJele:®es cenÊJe meebielees
SketÀCe®e jeefnues... ³ee veeìkeÀeleerue ÒeefleefveefOekeÀ Hee$e SkeÀeSkeÀe ÒeJe=Êeer®es oMe&ve Ie[efJeCeejs Hee$es Deens.
7.7 `jeefnues otjIej ceePes' ³ee veeìkeÀeleerue Yeejeefnues otj Iej ceePes ns veeìkeÀ Depeiej Jepeenle ³eeb®³ee ’efpeme ueenewj osK³ee veF Jees
pecc³ee F& veF&“ ³ee veeìkeÀeJej Iesleuesues Deens. cegU efpeme ueenewj... ns veeìkeÀ efnbo Gog& Je Hebpeeyeer
³eeleerue YeecetUYeenesles. l³eecegUs Yeejleeletve ueenewj ceO³es Deeuesues kegÀìgbye ueKeuees ceO etve Deeuesues ve oeKeJelee
keÀeskeÀCeeleerue cejeþer cegefmuece kegÀìgbye oeKeJeues Deens. lemes®e `veemeerj keÀepeJeer' ne Mee³ej ner cegbyeF&letve
kesÀuesuee oeKeJeues Deens. lemes®e `veemeerj keÀepeJeer' ne Mee³ej ner cegbyeF&letve Deeuesuee Deens. l³e ecegUs
veeìkeÀele ner Hee$e Gog& efceefÞele cejeþer yeesueleevee oeKeJetve Yeemeebmke=ÀeflekeÀ cejeþer Je Gog&leerue Meyo SkeÀceskeÀele menpe efcemeUgve iesuesues Deens. Goe. keÀeefmece cnCelees
FLes DeeHeu³ ee cegueebmeeþer `DeeefuekeÀ Jes' Heemetve meg©Jeele keÀje³euee nJeer. Deelee HeeefkeÀmleeve DeeHeueemunotes.in

Page 58

58ceguegKe DeeCee³euee Deepe Iejele keÀenerlejer iees[Oees[ keÀje. efyemceerueuee cnCetve veJ³ee efpeboieeruee
meg©Jeele keÀ©³ee. ner Hee$e cegUele keÀeskeÀ Ceeleerue oeKeJeu³eeves cegU veeìkeÀele ueKevvees keÀ[tve ³esCeejs
mebmke=ÀlemeboYe& ìeUues Deensle. l³ee efþkeÀeCeer keÀeskeÀCeekeÀ[®es meebmke=ÀeflekeÀ meboYe& Deeuesues Deensle.
Goe. : keÀewuee© Iejs, cee[, Deebyee, keÀepet, lee[, oN³ee®eer ieepe keÀe skeÀCeeleerue HeÀCeme, MesJei³ee®³ee
MeWiee, mecegêeleerue ce®íer, ®eeJeuee®eer Hespe, yeebie[îee®ee jmmee, keÀeskeÀce, leeboUe®eer YeekeÀjer Fl³eeoeR®eer
veeJes Deensle. l³eecegUs ³ee veeìkeÀele keÀeskeÀCeer YeeYeeefYeeJeveeefYeue#eJeeoer, Yee7.7 meceejesHe
`jeefnues otj Iej ceePes' ns veeì keÀ DeeMe³e¢<ìîee Del³eble mebJesoveMeerue efJekeÀjles. HeCe l³ee®eyejesyej DeefYeJ³ekeÌleer ¢<ìîee ner ns veeìkeÀ mejme þjues Deens. veeìkeÀeleerue
Jee*dce³eerve iegCe JewefMe<ìîeebveer veeìkeÀe®ee Òe³eesie cetu³eebuee v³ee³e efouee Deens. ³ee iegCeJewefMe<ìîeebveer ner
veeìîeke=Àleer mece=× Deens.

munotes.in

Page 59

सराव प्रÔ नपित्रका- प्रथम वषर् कला-
मराठी (ऐि¸छक)-प्रथम सत्र
(३ तास) ( एकूण गुणः १००)
सूचनाः सवर् प्रÔ न सोडिवणे आवÔ यक आहे.
अंतगर्त पयार्य लक्षात घ् यावेत.
प्रÔ नांसमोरील अंक गुण दशर्िवतात.

प्र.१ ‘ नाटक’ या सािहÂ यप्रकाराची संकÐ पना सांगून नाटक सािहÂ यप्रकाराचे घटक सांगा. ( २०)
िकंवा
मराठी नाटका¸ या इितहासातील महÂ Â वाचे टÈ पे सिवÖ तर सांगा.
प्र.२ ‘ कावÑयांची शाळा’ या िवजय त¤डुलकरां¸ या नाटकाचे कथानक तुम¸ या शÊ दांत िलहा. ( २०)
िकंवा
‘कावÑयांची शाळा’ नाटकांतील भाषाशैली व संवादशैली यांचे वणर्न करा.
प्र.३ ‘ रािहले दूर घर माझे’ या नाटकातील आशय तुम¸ या शÊ दांत िलहा. ( २०)
िकंवा
‘रािहले दूर घर माझे’ या नाटकातील पात्रपिरचय कłन द्या.
प्र.४ प्रÂ येक गटातील एक टीप िलहा. ( ३०)
अ. शोकांितका आिण सुखािÂमका नाटकातील फरक
िकंवा
भरतमूनींनी नाट्यकलेचे केलेले िववेचन.
आ. ‘कावÑयांची शाळा’ नाटकातील पात्रिचत्रण
िकंवा
‘कावÑयांची शाळा’ संिहता व प्रयोगािवषयी
इ. ‘रािहले दूर घर माझे’ या नाटकाचे कथानक
िकंवा
‘रािहले दूर घर माझे’ या नाटकाची भाषाशैली
प्र. ५. पुढील एकूण १० वÖ तुिनÕ ठ प्रÔ न सोडवा. ( १०)
१. िवजय त¤डुलकर यां¸ या नाटकाचे नाव सांगा.
२. ‘कावÑयांची शाळा’ या नाटकातील प्रमुख पात्राचे नाव सांगा.
३. ‘रािहले दूर घर माझे’ या नाटकातील पात्रांची नावे सांगा.
४. ‘रािहले दूर घर माझे’ या नाटकाचा मुख् य िवषय कोणता आहेॽ
५. मÅ यमवगीर्य समाजमनाचे िचत्रण कोणÂ या नाटकात आले आहेॽ
६. जावेद हा कोणाचा मुलगा आहेॽ
७. नाटककार शफाअत खान यां¸ या नाटकाचे नाव सांगा.
८. ‘कावÑयांची शाळा’ तील बाÑया डफळापूरकर चा जीवलग िमत्र कोण आहेॽ
९. ’कावÑयांची शाळा’ हे नाटकाचे नाटककार कोण?
१०. िनरथर्कता दाखिवणारे नाटक Ì हणजे काय? munotes.in